Sản xuất, xuất khẩu tôm năm 2011: Đối mặt và tỏa sáng

Đối mặt thiếu hụt nguyên liệu

Ngày 21/12/2011, Tổng kết 1 năm hoạt động của ngành thủy sản, Thứ trưởng, Tổng cục trưởng Tổng cục Thủy sản Vũ Văn Tám đã nhận định: Năm 2011 là năm khắc phục những khó khăn. Chính vì thế, những kết quả đạt được trong năm qua là cả một sự nỗ lực lớn và đáng vui mừng. Trong đó phải kể đến hai mặt hàng xuất khẩu chủ lực là tôm và cá tra. Mặc dù trải qua nhiều biến động khó lường nhưng cuối cùng hai mặt hàng này đã đem về giá trị lớn, đưa con số xuất khẩu thủy sản tăng ấn tượng.

Ngay từ những ngày đầu năm, xuất khẩu tôm đã cho thấy những tín hiệu của một năm đầy triển vọng với tốc độ tăng trưởng cao cả về khối lượng và giá trị (nửa tháng 1/2011, tăng 37% về sản lượng, 56% về giá trị so với cùng kỳ năm 2010). Sở dĩ có được điều này là do nguồn cung tôm trên thị trường thế giới khan hiếm, đặc biệt là tôm cỡ lớn, vốn là thế mạnh của Việt Nam.

Tuy nhiên, trái ngược với nhu cầu cao trên thế giới thì trong nước, nguyên liệu tôm lại rơi vào tình trạng thiếu hụt trầm trọng ngay từ những ngày đầu năm. Nhiều nhà máy chế biến tôm xuất khẩu chỉ hoạt động được khoảng 45% công suất, do thời điểm đầu năm, người nuôi tôm đã thu hoạch xong vụ tôm chính và đang cải tạo ao đầm để sản xuất vụ tôm mới. Bước vào vụ tôm mới, do tình hình thời tiết bất lợi và dịch bệnh, mối lo về thiếu nguyên liệu tôm xuất khẩu lại bị kéo dài thêm. Nhiều doanh nghiệp cho rằng, thiếu nguyên liệu do dịch tôm chết hồi tháng 4 và tháng 5 là một cú “sốc” đối với ngành tôm xuất khẩu. Vì thế, tại thời điểm giữa năm, các doanh nghiệp dự đoán xuất khẩu tôm năm 2011 sẽ khó đạt được mức của năm 2010 (2,1 tỷ USD).

Mặc dù vậy, tình hình sản xuất và xuất khẩu tôm lại rất khởi sắc vào giai đoạn cuối năm. Các nhà máy hầu như đều đi vào hoạt động hết công suất để kịp hoàn thành các đơn hàng trong dịp Noel và Tết. Điển hình như Công ty Cổ phần Tập đoàn Thủy sản Minh Phú, trong 9 tháng đầu năm, Công ty này đã xuất được 19.000 tấn tôm đông lạnh vào các thị trường EU, Hàn Quốc, Mỹ, Nhật Bản… với giá trị hơn 229 triệu USD, tăng 46% so với cùng kỳ năm 2010. Theo nhận định của các chuyên gia ngành thủy sản, càng về cuối năm, xuất khẩu thủy sản nói chung và mặt hàng tôm nói riêng, đều gặp thuận lợi về thị trường lẫn giá cả. Trong đó yếu tố tác động không nhỏ là do lũ lụt hoành hành ở các nước châu Á, nhất là Thái Lan đang bị ảnh hưởng trầm trọng khiến cho sản lượng tôm bị hao hụt, đẩy giá trị lên cao. Vào tháng 11, giá tôm xuất khẩu rất hấp dẫn, từ 11-12USD/kg khiến các doanh nghiệp vừa phấn khởi vừa ngậm ngùi vì không đủ nguyên liệu để xuất.

Những “khắc tinh”…

Một trở ngại lớn đối với xuất khẩu tôm là vấn đề chất lượng. Xuất khẩu tôm sang thị trường Nhật Bản trong năm qua vẫn tiếp tục bị cảnh báo về Chloramphenicol và Trifluralin, đồng thời “cuộc chiến” với tôm chứa tạp chất vẫn còn đầy cam go, khiến các doanh nghiệp xuất khẩu nhiều khi cũng “bó tay” với chất lượng sản phẩm đầu ra của mình.

Mặc dù 4 tháng đầu năm, Nhật Bản – thị trường nhập khẩu thủy sản lớn thứ 3 của Việt Nam – có số lô hàng thủy sản bị cảnh báo thấp nhất trong 3 thị trường nhập khẩu thủy sản chính của Việt Nam. Tuy nhiên, các doanh nghiệp thủy sản Việt Nam lo ngại thị trường Nhật Bản vì cơ quan quản lý của nước này đang siết chặt kiểm soát hàng thủy sản từ Việt Nam. Từ đầu năm tới nay, các lô tôm Việt Nam vẫn liên tục bị phát hiện có dư lượng kháng sinh vượt mức cho phép. Đa số các lô này khi bị kiểm tra đều có chứa các chất kháng sinh như Chloramphenicol, Trifluralin, Enrofloxacin… Điều này đã và đang gây ra những khó khăn rất lớn cho doanh nghiệp trong việc xuất khẩu tôm vào thị trường Nhật và các thị trường khác trên thế giới trong 5 tháng đầu năm 2011.

Một trong những “khắc tinh” khác của xuất khẩu tôm là tình trạng dịch bệnh xảy ra trên diện rộng, gây thiệt hại trầm trọng. Nhiều tỉnh “chữa cháy” bằng cách tăng cường nuôi tôm thẻ để cung ứng cho các nhà máy. Tại Cà Mau, trước đây tôm thẻ chỉ chiếm khoảng 7% – 10% sản lượng chế biến xuất khẩu, nay tăng lên trên 30%. Cũng thuận lợi là nhu cầu các nước trên thế giới đang chuyển sang ăn tôm loại nhỏ khá mạnh nên tôm thẻ cũng dễ tiêu thụ. Tuy nhiên cũng mở ra một vấn đề gây tranh cãi. Trong thế khó của việc thiếu tôm nguyên liệu, thì tôm thẻ đang được một số nơi nuôi rất trúng, mang lại hiệu quả kinh tế thiết thực và bổ sung nguồn nguyên liệu cần thiết. Nhưng việc có nên mở rộng diện tích nuôi tôm thẻ cần phải bàn bạc, bởi tôm thẻ có mang một số virus nguy hiểm. Trước tình thế đó, tại các địa phương đã không khuyến cáo nuôi tôm thẻ đại trà mà chỉ nên nuôi tập trung có kiểm soát chặt đầu vào – đầu ra.

Năm 2011, tôm thẻ chân trắng gặp khá nhiều thăng trầm         Ảnh: Huy Hùng

Cuộc chiến với tên gọi “sinh vật ngoại lai”

Trong khi vấn đề nuôi kiểm soát tôm thẻ chân trắng hay mở rộng vùng nuôi loại tôm này chưa được “ngã ngũ” thì tháng 8/2011, Bộ Tài nguyên và Môi trường đưa tôm thẻ chân trắng cùng với hàu Thái Bình Dương vào danh sách sinh vật ngoại lai gây nguy hại đến đa dạng sinh học. Trong khi đó, Bộ NN&PTNT lại có quan điểm ngược lại bởi hai loài này từ khi nhập về đã phát triển thương phẩm rất tốt ở nhiều tỉnh như Quảng Ninh, Hải Phòng, Thừa Thiên – Huế. Theo quy định, những sinh vật có tên trong danh sách sinh vật ngoại lai sẽ không được phép nhập về Việt Nam hoặc nếu được gây nuôi thì chỉ với số lượng có hạn và phải được cho phép của cơ quan quản lý. Điều này sẽ ảnh hưởng đến sản xuất thủy sản và sinh kế của nhiều người.

Các nhà khoa học độc lập cũng đưa ra ý kiến khác nhau về vấn đề này. Tiến sĩ Nguyễn Đình Hòe, giảng viên khoa Môi trường, Đại học Khoa học Tự nhiên Hà Nội cho rằng, ngay từ khi tôm thẻ chân trắng đưa vào Việt Nam gây nuôi đã được giới khoa học cảnh báo về nguy cơ lây bệnh sang cho tôm bản địa, vì loại tôm này có tiền sử mắc bệnh virus Taura, một loại bệnh khó nhận biết và không thể chữa trị. Một số nhà khoa học khác cho rằng cần phải có thời gian để nghiên cứu và kiểm chứng trước khi đưa ra kết luận. Về phía Bộ NN&PTNT, vẫn “bảo vệ” loài thủy sản đang đem lại giá trị kinh tế và nguồn sống cho nhiều nông dân này.

Sau 3 tháng trao đổi giữa Bộ Tài nguyên và Môi trường và Bộ NN&PTNT, tháng 12/2011, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã cho biết sẽ ban hành văn bản về việc không cấm xuất khẩu, nhập khẩu tôm thẻ chân trắng và hàu Thái Bình Dương. Mặc dù tôm thẻ chân trắng “thoát nạn” trong “cuộc chiến” này nhưng vẫn để lại nhiều lo lắng và băn khoăn cho người nuôi tôm cũng như người tiêu dùng loài hải sản được yêu thích này bởi cơ sở khoa học để “bảo vệ” hay “chống lại” tôm thẻ chân trắng vẫn chưa được công bố rõ ràng.

Tiếp tục “tỏa sáng”

Có thể nói trong 1 năm, ngành thủy sản trải qua nhiều biến động, trong đó góp phần đáng kể tạo nên những biến động được dư luận quan tâm là đối tượng xuất khẩu chủ lực: con tôm. Tôm vẫn đem về giá trị xuất khẩu số 1 trong các mặt hàng thủy sản xuất khẩu. Mặc dù đối mặt với tình trạng thiếu nguyên liệu kéo dài, tổn thất do dịch bệnh gây ra, các rào cản thương mại khi các thị trường nhập khẩu tăng cường kiểm soát chất lượng hay các vấn đề gây tranh cãi về đối tượng nuôi và những mối nguy hại… xuất khẩu tôm vẫn đạt những thành quả ngoạn mục. Theo Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), trong 6 tháng đầu năm, cả nước đã xuất khẩu 101.872 tấn tôm, trị giá 971,109 triệu USD, tăng 16,9% về khối lượng và 35,2% về giá trị so với cùng kỳ năm 2010 và là nhóm hàng có mức tăng trưởng cao nhất trong các nhóm hàng thủy sản xuất khẩu chủ lực của Việt Nam.

Tháng 8/2011, xuất khẩu tôm của Việt Nam đã thu về trên 258 triệu USD, tăng 4,7% so với cùng kỳ năm ngoái, nâng tổng giá trị xuất khẩu 8 tháng đầu năm lên trên 1,44 tỷ USD. Trong đó, Nga là thị trường có sức tăng trưởng "nóng" nhất. Xuất khẩu tôm sang thị trường này liên tục tăng tới 3 con số trong nhiều tháng liên tiếp. Tháng 8/2011, giá trị xuất khẩu tôm sang Nga tăng 351%, và trong 8 tháng tăng 460%. Chỉ có xuất khẩu sang Nhật Bản giảm, xuất khẩu tôm sang Mỹ, EU và ASEAN tiếp tục tăng mạnh. Ngoài 3 thị trường này, Hàn Quốc cũng là thị trường đơn lẻ có sức tăng trưởng mạnh trong năm 2011, giá trị XK tôm sang Hàn Quốc đã tăng từ 64,9 triệu USD trong 8 tháng đầu năm 2010 lên gần 93,9 triệu USD cùng kỳ năm 2011. Tính đến ngày 15/11, giá trị xuất khẩu tôm đạt 2,049 tỷ USD, tăng 14,7% so với cùng kỳ năm ngoái, con số này đã khiến các doanh nghiệp vui mừng vì sẽ vượt mục tiêu 2,1 tỷ USD do những thuận lợi về giá cả và thị trường vào cuối năm.

Theo các nhà chuyên môn, năm 2012 sẽ là năm dự báo nhiều thuận lợi cho xuất khẩu tôm Việt Nam. Năm 2012, các sản phẩm từ nuôi trồng sẽ chiếm trên 50% lượng thủy sản tiêu thụ của thế giới (báo cáo của FAO). Mặt khác, lũ lụt tại Thái Lan đang là cơ hội cho các doanh nghiệp Việt Nam trong những tháng đầu năm 2012. Hiện nhiều doanh nghiệp Thái Lan đang cố gắng “đẩy” hàng sang Mỹ càng sớm càng tốt nhưng phía Mỹ lại vừa tăng gấp 5 lần việc kiểm tra chất lượng tôm Thái Lan vì lo ngại lũ lụt làm gia tăng sự mất an toàn thực phẩm, mầm mống dịch bệnh. Một số nước xuất khẩu tôm lớn khác cũng đang gặp khó khăn như Trung Quốc đang trải qua thời kỳ giá lạnh làm ảnh hưởng sản lượng tôm. Indonesia đang phải đối mặt với dịch bệnh. Trong khi đó, ở những thị trường lớn là Mỹ, EU và Nhật Bản, nguồn cung tôm nội địa cũng được dự báo là sẽ thấp. Đây hoàn toàn là cơ hội cho các doanh nghiệp xuất khẩu tôm Việt Nam đẩy mạnh xuất khẩu bên cạnh việc tăng cường liên kết sản xuất để chủ động nguồn nguyên liệu và kiểm soát chất lượng sản phẩm đáp ứng tiêu chuẩn của các thị trường.  

Thu Hiền