Lạm bàn về đánh bắt cá IUU

Trên thực tế, hoạt động ngăn chặn IUU đang xoay quanh người ngư dân, chủ yếu đánh cá xa bờ, ở nước ngoài (ở vùng đặc quyền kinh tế của nước khác và vùng biển quốc tế). Các cơ quan quản lý, đặc biệt ở các địa phương ven biển đang cố gắng bằng mọi cách kiểm soát, ngăn chặn ngư dân không cho đi nước ngoài khai thác IUU. Nhưng, đánh cá bất hợp pháp ở nước ngoài mới chỉ là một loại hình IUU và người ngư dân, nếu tuân thủ, họ phải khai thác ở “ao nhà” không còn cá hiểu theo nghĩa cá thương mại, quy mô hàng hóa. Vậy, họ chỉ có hai cách lựa chọn, hoặc gác tàu lên bờ, hoặc liều lĩnh đánh cá IUU trong nước, tức đánh bắt bằng các công cụ hủy diệt ngay trong các khu bảo tồn biển, các khu vực cấm đánh bắt đã được pháp luật thừa nhận. Thực tế điều này đã và đang xảy ra, nằm ngoài khả năng kiểm soát của cơ quan quản lý, chưa có giải pháp ngăn cấm hữu hiệu.

Hậu quả của cả hai lựa chọn nói trên đều rất tai hại. Vì, bản chất của ngư dân là bám biển và họ ra biển không chỉ để mưu sinh, mà còn thực hiện “chủ quyền dân sự” trên những vùng biển chủ quyền, quyền chủ quyền và quyền tài phán quốc gia phù hợp với quy định của luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước Liên hiệp quốc về Luật biển 1982. Trường hợp không bỏ được nghề, vẫn phải đánh bắt IUU trong nước, thì vô hình dung họ sẽ lấy đi “nồi cơm Thạch Sanh” của chính gia đình mình. Bên cạnh nguồn lợi “ao nhà” đang suy giảm, cơ sở nguồn lợi lại bị “đào tận gốc”, làm mất khả năng phục hồi, tái tạo tự nhiên của nguồn lợi thủy sản. Cho nên, cùng với việc “ngăn cấm họ”, hơn lúc nào hết công tác bảo tồn, bảo vệ và phát triển nguồn lợi thủy sản phải được coi trọng đặc biệt. Và đây thuộc về trách nhiệm của các cơ quan quản lý liên quan và cả ngư dân để tăng cường khai thác thủy sản có trách nhiệm, góp phần khắc phục IUU.

Chuyển đổi nghề nghiệp cho ngư dân cũng là một giải pháp được đặt ra, nhưng triển khai trong thực tế còn lúng túng. Cần có thời gian chuẩn bị để tạo chuyển biến về nhận thức, thay đổi thói quen, về bảo đảm trình độ nghiệp vụ tương thích, về khả năng đáp ứng nhu cầu và yêu cầu của nghề mới… cho ngư dân. Không thể nói chuyển nghề, thích chuyển nghề là được ngay. Đến nay, đã có không ít đề tài nghiên cứu ở trong và ngoài ngành về chuyển nghề cho ngư dân làm nghề cá nhỏ, nhưng khả năng áp dụng còn rất hạn chế. Vì thế, câu chuyện chuyển nghề cho ngư dân IUU phải được đưa thành chương trình/kế hoạch hành động cụ thể, phải đánh giá đúng nhu cầu và năng lực ngư dân, phải có giám sát và định kỳ tổng kết cụ thể của cơ quan quản lý.

Nâng cao nhận thức, trách nhiệm của các cộng đồng ngư dân đã được làm khá thường xuyên với hy vọng làm cho họ thay đổi hành vi cá nhân, tự giác thực hiện và tuân thủ các quy định IUU. Tuy nhiên, hiện mới chỉ có sự kiểm soát khá chặt chẽ của cơ quan nhà nước, thông qua Bộ đội Biên phòng và các lực lượng thực thi pháp luật khác như Cảnh sát Biển, Kiểm ngư… Trên thực tế, đang thiếu sự “kiểm tra chéo” của chính các cộng đồng và tổ chức xã hội của ngư dân. Cho nên, cần sớm xây dựng các nhóm cộng đồng ngư dân đánh cá xa bờ thành các cộng đồng tự quản, tự điều chỉnh, tự kiểm soát… để không chỉ giải quyết tốt IUU mà còn ứng phó kịp thời với thiên tai và nhân tai trên Biển Đông. Đây là cách làm lâu dài, lôi cuốn ngư dân vào cuộc để thực thi nghiêm túc quy định của pháp luật, bên cạnh họ, Nhà nước tiếp tục hỗ trợ pháp lý và không nên “tước bỏ” quyền sở hữu của họ bằng các biện pháp hành chính cực đoan, để lại hậu quả xã hội và vấn đề nhân đạo. Ví dụ, việc dự kiến thu giữ biển số hoặc giấy phép… tàu thuyền của họ, nếu làm sẽ là sai trái. Vì, đối với nông dân, đất đai là sở hữu quan trọng, còn đối với ngư dân, họ chỉ có con tàu là tài sản và phương tiện mưu sinh duy nhất cho cả gia đình.

Ngư dân cũng cần sự hỗ trợ của Nhà nước và chính EU – người “cầm còi” và “thổi còi”. Ngoài việc ban hành 14 quy định giúp nhận diện hành vi IUU trong Luật Thủy sản 2017, có lẽ quan trọng hơn là các văn bản pháp luật chi tiết về chế tài để đưa các quy định này vào cuộc sống. Trong đó, cụ thể hóa cả quyền và nghĩa vụ của ngư dân, quyền và trách nhiệm của các bên liên quan khác về mọi khía cạnh của IUU. Có thể nói, người ngư dân đang gặp cảnh khốn khó, “một cổ nhiều tròng”, nào là tác động của biến đổi khí hậu, thiên tai biển rình rập hằng năm, nào là nhân tai trên Biển Đông với những rủi ro nhân đạo khó lường, nào là IUU. Thế nên, sống trên biển bạc vẫn nghèo khó. Cần phải cộng đồng trách nhiệm để đồng hành với ngư dân, cùng ngư dân thoát nghèo, thoát “thẻ vàng” IUU, trụ vững lâu dài trên đôi chân của mình, cùng cả nước tiến ra biển lớn với tâm thức dân tộc.

Về phía EU, không chỉ “thổi còi”, rồi đưa ra yêu cầu và chờ câu trả lời từ phía Việt Nam. Có lẽ, IUU là hiện tượng phổ cập và đang trở thành vấn nạn toàn cầu, tác động mạnh và toàn điện đến kinh tế, xã hội, nguồn lợi thủy sản và môi trường, đến mục tiêu phát triển nghề cá trách nhiệm và bền vững của các quốc gia. Khoảng 30% tổng lượng cá đánh bắt toàn cầu có nguồn gốc từ IUU (Doulman, 2000), tương ứng gây thiệt hại hằng năm khoảng 23,5 tỷ USD… Dự kiến, nếu không xuất khẩu cá sang EU do IUU, nghề cá nước ta mất khoảng 16% thị phần xuất, lẽ đương nhiên, UE mất tương ứng 16% thị phần nhập khẩu. Tức là “thiệt hại kép” và nếu cùng nhau giải quyết được sẽ có “lợi ích kép” cho cả đôi bên. EU có không ít kinh nghiệm giải quyết vấn đề IUU trên phạm vi quốc tế, vậy những bài học và kinh nghiệm gì EU có thể chuyển giao cho Việt Nam và bà con ngư dân. EU nên làm, nên hỗ trợ Việt Nam, nghề cá và ngư dân Việt Nam sớm thoát “thẻ vàng” thay vì chỉ “thổi còi”? Ngư dân Việt Nam rất cần sự giúp đỡ như vậy, nhất là trong bối cảnh Hiệp định EVFTA đã có hiệu lực.

Vừa qua, Hội Nghề cá Việt Nam đã luôn đồng hành cùng ngư dân và ngành thủy sản trong các nỗ lực giải quyết tốt và lâu dài vấn đề IUU. Phía trước, còn nhiều việc phải làm và cần phải làm tốt hơn nữa, Hội Nghề cá Việt Nam sẽ tiếp tục đồng hành trong giải quyết vấn đề IUU, tháo gỡ “thẻ vàng” của EU vì một nghề cá bền vững và có trách nhiệm ở Việt Nam.

PGS.TS Nguyễn Chu Hồi

Phó Chủ tịch thường trực Hội Nghề cá Việt Nam