Ngành tôm thế giới trước bước ngoặt lớn

Bài toán bền vững từ khai thác đến ao nuôi

Ngay trước thềm Hội nghị, Hội đồng Quản lý Biển (MSC) đã tổ chức “Hội nghị tôm khai thác tự nhiên”, nhấn mạnh tầm quan trọng của phân khúc này, vốn chiếm khoảng 27% trong tổng sản lượng tôm toàn cầu 12 triệu tấn.

Dù đóng góp hàng triệu việc làm, song chỉ một phần ba nguồn lợi tôm tự nhiên được chứng nhận hoặc tham gia các dự án cải thiện nghề cá. Khoảng trống dữ liệu và thiếu minh bạch khiến tính bền vững của ngành đối diện nhiều rủi ro, cả về uy tín lẫn khả năng tiếp cận thị trường. MSC cho rằng, khi được quản lý đúng và có công cụ chứng nhận đáng tin cậy, nghề cá khai thác có thể phục hồi và tạo ra giá trị lâu dài.

Song song, Hội đồng Quản lý Nuôi trồng Thủy sản (ASC) tập trung vào thách thức của nông hộ nuôi tôm quy mô nhỏ ở Honduras và Indonesia. Trong bối cảnh toàn cầu ngày càng đòi hỏi truy xuất nguồn gốc, chứng nhận và vốn đầu tư, nông dân nhỏ lẻ thường bị gạt ra ngoài cuộc chơi do thiếu nguồn lực tài chính và công nghệ.

Một số sáng kiến mới như mô hình chia sẻ lợi nhuận với rủi ro tài chính bằng không ở Indonesia, hay bộ “quy chuẩn nền tảng” nhằm chuẩn hóa thực hành nuôi tôm ở cấp quốc gia, được kỳ vọng sẽ giúp họ có cơ hội hòa nhập chuỗi cung ứng quốc tế. Câu chuyện từ Honduras – nơi ngành tôm đóng góp 2,2% GDP và tạo 120.000 việc làm cho thấy nếu có vốn và lãi suất ưu đãi, nông dân có thể đầu tư vào công nghệ cho ăn tự động, sục khí và chứng nhận, từ đó nâng cao năng suất và mở rộng thị trường.

Mở rộng tiêu dùng và tái cấu trúc chuỗi giá trị

Nếu như cuộc cạnh tranh giữa Mỹ Latinh và châu Á giành thị trường xuất khẩu đang gay gắt, thì theo nhiều chuyên gia, trận chiến lớn hơn của ngành tôm là mở rộng dung lượng tiêu thụ toàn cầu. Tại diễn đàn, CEO Nutreco Bastiaan van Tilburg cho rằng, nếu Ấn Độ – nơi tiêu thụ bình quân đầu người dưới 0,5 kg tôm mỗi năm đạt mức tương đương Mỹ (2,3 – 2,7 kg), thì thị trường sẽ tăng thêm tới 3 triệu tấn tôm. Nói cách khác, thay vì tranh giành miếng bánh, ngành tôm cần chung tay để tạo ra chiếc bánh lớn hơn, thông qua nâng cao nhận thức, đa dạng sản phẩm và cải tiến công nghệ.

Trên bình diện thương mại, Ecuador tiếp tục nổi lên với mức tăng trưởng xuất khẩu 70% trong nửa đầu năm 2025, dự kiến đạt 1,4 – 1,5 triệu tấn, nhờ lợi thế về tôm bỏ đầu, lột vỏ và sự hỗ trợ từ biến động thuế quan Mỹ. Trong khi đó, Ấn Độ giữ nhịp tăng ổn định, Việt Nam chuyển hướng sang sản phẩm giá trị gia tăng, còn Indonesia phục hồi nhẹ.

Ở các thị trường nhập khẩu, Mỹ ghi nhận mức tăng mạnh với 780.000 tấn, châu Âu tăng 25% nhờ Pháp và Tây Ban Nha, trong khi Trung Quốc giảm nhẹ và Nhật Bản ổn định. Sự tái cấu trúc này được nhận định sẽ tạo lợi thế dài hạn cho Ecuador và Ấn Độ, trong khi Việt Nam và các nước nhỏ phải đối diện sức ép lớn.

Một xu hướng quan trọng khác là tối ưu hóa giá trị phụ phẩm. Theo nghiên cứu do Quỹ Diễn đàn Tôm tài trợ, 10 quốc gia, trong đó có Việt Nam, thải ra tới hơn 827.000 tấn phụ phẩm tôm mỗi năm, phần lớn bị xem như rác thải. Tuy nhiên, nguồn phụ phẩm này có thể được chế biến thành nguyên liệu dược phẩm, phân bón nông nghiệp, thức ăn chăn nuôi, thậm chí thay thế những vật liệu gây hại môi trường. Khái niệm “tư duy chuỗi giá trị con tôm” được đề xuất, khuyến khích tận dụng 100% giá trị của con tôm để vừa gia tăng lợi nhuận vừa giảm gánh nặng môi trường.

Tương lai ngành tôm: AI, tự động hóa và dinh dưỡng chính xác

Công nghệ đang mở ra một cuộc cách mạng mới cho chế biến tôm. Các hệ thống phân loại bằng trí tuệ nhân tạo (AI) đã được triển khai tại Ecuador, Ấn Độ, Việt Nam và sắp tới là Mexico, có khả năng quét từng con tôm, xác định khuyết điểm, ước lượng tỷ lệ hao hụt và thậm chí tự động cắt bỏ đầu. AI kết hợp với camera hồng ngoại và robot giá rẻ hứa hẹn biến dây chuyền chế biến trở nên tự động, chính xác và tiết kiệm hơn. Ngoài ra, AI thị giác máy tính còn hỗ trợ kiểm soát chất lượng, phát hiện vật thể lạ, mở đường cho quá trình số hóa toàn diện ngành tôm.

Ở khía cạnh dinh dưỡng, các chuyên gia cho rằng công thức thức ăn sẽ đóng vai trò then chốt trong việc giảm phát thải và tối ưu chi phí. Bài học từ ngành gia cầm – nơi 70% nguyên liệu đậu nành toàn cầu được sử dụng và 90% cải tiến dinh dưỡng gắn liền với tiến bộ di truyền – có thể áp dụng cho tôm. Việc chuyển từ nguồn nguyên liệu biển sang nguyên liệu thay thế bền vững, kết hợp với dinh dưỡng chính xác, không chỉ giúp giảm chi phí mà còn cắt giảm đáng kể dấu chân carbon. Nghiên cứu mới về vai trò của các axit béo EPA và DHA cũng mở ra hướng đi cho thức ăn chức năng, cải thiện năng suất và tỷ lệ sống.

Diễn đàn Tôm toàn cầu 2025 đã phác họa một bức tranh toàn cảnh ngành tôm đang bước vào giai đoạn bản lề, nơi bền vững không chỉ là trách nhiệm mà còn là điều kiện để tồn tại; đổi mới công nghệ không còn xa xỉ mà là động lực cốt lõi; và thương mại quốc tế không dừng ở việc giành giật thị phần, mà phải song hành với mở rộng nhu cầu tiêu dùng. Với sự hợp tác giữa nhà quản lý, doanh nghiệp và nông dân, ngành tôm có cơ hội lớn để định hình lại chính mình, tiến tới một tương lai cân bằng giữa lợi nhuận, trách nhiệm xã hội và môi trường.

Tuấn Minh
(Theo Intrafish/GlobalSeafood )