Nguy cơ từ MMPA: Thủy sản Việt Nam trước “giờ G”

Cú sốc lớn với ngành

Theo thông báo của NOAA ngày 26/8/2025, Việt Nam có 12 nghề cá bị đánh giá “không đạt tương đương”, bao gồm: Nghề lưới rê cá ngừ, lưới vây cá ngừ, câu vàng cá kiếm, nghề lưới rê ghẹ, lưới kéo mực, nghề cá mú, cá thu, cá đối, cùng một số nghề khai thác vùng ven bờ có nguy cơ cao gây ảnh hưởng đến động vật có vú biển.

Đây là nhóm nghề chiếm tỷ trọng lớn nhất trong cơ cấu xuất khẩu hải sản sang Hoa Kỳ với kim ngạch hơn 512 triệu USD (năm 2024), trong đó riêng cá ngừ đạt 387 triệu USD, chiếm gần 3/4 tổng giá trị.

Ở chiều ngược lại, một số nghề cá khác của Việt Nam như cá cơm, cá trích lưới vây, cá ngừ vàng câu tay, bạch tuộc bằng bẫy, tôm biển lưới kéo đáy được công nhận tương đương, song không đủ bù đắp thiệt hại nếu nhóm bị loại bị cấm nhập khẩu.

Với quyết định này, Việt Nam nằm trong nhóm quốc gia bị ảnh hưởng nặng nhất tại châu Á, bên cạnh Thái Lan và Indonesia. Nhiều doanh nghiệp xuất khẩu đánh giá đây là “cú sốc lớn”, bởi thị trường Hoa Kỳ lâu nay chiếm 20 – 23% tổng kim ngạch xuất khẩu thủy sản của Việt Nam, đặc biệt là các sản phẩm cá ngừ, mực và ghẹ.

Nguyên nhân chính

Theo giải trình của NOAA, việc 12 nghề cá của Việt Nam không được công nhận tương đương chủ yếu do chưa cung cấp đủ bằng chứng về cơ chế giám sát và giảm thiểu tình trạng đánh bắt ngẫu nhiên (bycatch) đối với các loài động vật có vú biển.

Cơ quan này cho biết, trong hoạt động khai thác của Việt Nam vẫn ghi nhận sự hiện diện của một số loài thú biển thuộc danh mục được bảo vệ của Đạo luật Bảo vệ Động vật Có vú Biển (MMPA). Ngoài ra, các loại ngư cụ truyền thống như lưới rê, lưới kéo, lưới vây được đánh giá là có nguy cơ cao gây tương tác với các loài này, trong khi Việt Nam chưa có cơ sở dữ liệu khoa học và giải pháp kỹ thuật cụ thể để chứng minh mức độ an toàn.

Dù Việt Nam đã triển khai nhật ký khai thác, phỏng vấn ngư dân và kiểm tra tại cảng nhằm tăng cường giám sát, song chủ yếu tập trung ở các đội tàu lớn. Đáng chú ý, nhóm tàu nhỏ dưới 15m chiếm phần lớn trong hơn 90.000 tàu khai thác vẫn chưa được bao phủ bởi hệ thống giám sát này.

Một hạn chế khác là việc thiếu thiết bị hỗ trợ giảm bycatch và cơ chế báo cáo sự cố va chạm với động vật biển, vốn là yêu cầu bắt buộc theo MMPA. Hệ thống báo cáo hiện mới ở giai đoạn thử nghiệm, chưa hình thành cơ sở dữ liệu quốc gia, dẫn đến việc NOAA đánh giá Việt Nam chưa đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn về quản lý nghề cá có trách nhiệm và bảo tồn động vật có vú biển.

Động thái khẩn cấp

Ngay sau thông báo của NOAA, các cơ quan chức năng Việt Nam đã nhanh chóng vào cuộc. Bộ Công Thương, Bộ Ngoại giao, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đồng loạt triển khai các biện pháp khẩn cấp nhằm ngăn chặn nguy cơ gián đoạn thương mại thủy sản với Hoa Kỳ.

Ngày 15/9/2025, Bộ trưởng Công Thương Nguyễn Hồng Diên đã gửi thư chính thức tới Bộ trưởng Thương mại Hoa Kỳ Howard Lutnick, đề nghị DOC và NOAA xem xét lại quyết định để tránh ảnh hưởng tiêu cực đến hợp tác song phương. Trong thư, Bộ trưởng khẳng định Việt Nam luôn cam kết bảo vệ môi trường biển, phát triển nghề cá bền vững và mong muốn cùng Hoa Kỳ tháo gỡ vướng mắc trên tinh thần hợp tác, tôn trọng và hiểu biết lẫn nhau.

Phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Phạm Thu Hằng cũng nhấn mạnh, Việt Nam đang triển khai nhiều giải pháp đồng bộ nhằm tăng cường giám sát nghề cá, mở rộng lắp đặt thiết bị giám sát hành trình (VMS), camera, nhật ký điện tử, đồng thời cập nhật dữ liệu khoa học để chứng minh nỗ lực giảm thiểu bycatch. “Việt Nam luôn nghiêm túc tuân thủ các cam kết quốc tế về bảo tồn biển, hướng đến mục tiêu phát triển bền vững”, bà Hằng khẳng định.

Theo Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), nếu Hoa Kỳ áp dụng lệnh cấm nhập khẩu vào năm 2026, ngành thủy sản Việt Nam có thể thiệt hại hàng trăm triệu USD, ảnh hưởng trực tiếp đến hàng trăm doanh nghiệp chế biến và hơn 150.000 ngư dân tại các tỉnh ven biển miền Trung và Nam Bộ.

Để ứng phó, VASEP kiến nghị Chính phủ sớm thành lập tổ công tác liên ngành gồm đại diện Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Bộ Công Thương, Bộ Ngoại giao, cùng các chuyên gia kỹ thuật và doanh nghiệp nhằm đàm phán, phản biện khoa học với NOAA. Hiệp hội cũng đề xuất thuê các chuyên gia và luật sư Hoa Kỳ từng làm việc tại NOAA để hỗ trợ Việt Nam chuẩn bị hồ sơ, bổ sung dữ liệu và vận động chính sách hiệu quả hơn.

Cùng với đó, VASEP khuyến nghị tăng đầu tư cho chương trình giám sát nghề cá, mở rộng lắp đặt thiết bị định vị và camera trên tàu, đồng thời hỗ trợ ngư dân chuyển đổi sang ngư cụ thân thiện với môi trường.

Ông Nguyễn Hoài Nam – Tổng Thư ký VASEP nhấn mạnh rằng, việc đáp ứng các tiêu chuẩn của MMPA tuy là thách thức lớn, nhưng cũng là cơ hội để nghề cá Việt Nam tiến gần hơn với chuẩn quốc tế. Nếu vượt qua được rào cản này, uy tín của thủy sản Việt Nam sẽ được củng cố mạnh mẽ, không chỉ tại Hoa Kỳ mà còn ở các thị trường khó tính như châu Âu và Nhật Bản nơi những yêu cầu tương tự đang dần được áp dụng.

Bước ngoặt cho nghề cá Việt Nam

Tại nhiều địa phương ven biển như Gia Lai, Khánh Hòa, Đắk Lắk, TP. HCM, hay An Giang, các doanh nghiệp xuất khẩu cá ngừ, mực, ghẹ… đang bước vào giai đoạn “chạy nước rút” để đáp ứng yêu cầu của Hoa Kỳ theo MMPA. Hàng loạt nhà máy chế biến và đơn vị thu mua đã khẩn trương rà soát lại toàn bộ chuỗi cung ứng, yêu cầu ngư dân ghi chép đầy đủ nhật ký khai thác, báo cáo sản lượng và vị trí đánh bắt chính xác nhằm đảm bảo tính minh bạch trong truy xuất nguồn gốc, yếu tố then chốt để giữ vững thị trường xuất khẩu chủ lực.

Theo các chuyên gia, trong thách thức luôn ẩn chứa cơ hội và MMPA có thể trở thành “cú hích” để nghề cá Việt Nam chuyển mình. MMPA không chỉ là một rào cản thương mại, mà còn là động lực thúc đẩy ngành thủy sản tái cấu trúc theo hướng hiện đại, minh bạch và thân thiện với môi trường. Việc tuân thủ các tiêu chuẩn này sẽ buộc ngành nghề chuyển sang mô hình khai thác có trách nhiệm hơn, giảm thiểu tác động đến hệ sinh thái biển và góp phần bảo tồn đa dạng sinh học, đây những yếu tố nền tảng cho phát triển bền vững.

Các tổ chức quốc tế như WWF, FAO và USAID đều nhận định, đây là thời điểm để Việt Nam chuẩn hóa dữ liệu nghề cá, mở rộng các chứng nhận quốc tế như MSC, thúc đẩy khai thác IUU-free và định vị hình ảnh quốc gia về “hải sản bền vững và có trách nhiệm”. Ông Nguyễn Hoài Nam – Tổng Thư ký VASEP khẳng định: “Nếu vượt qua được tiêu chuẩn MMPA, Việt Nam sẽ có vị thế mới trên bản đồ thủy sản thế giới. Đây là bước ngoặt – ai đi nhanh, minh bạch và bài bản, người đó sẽ trụ lại”.

Chỉ còn ít thời gian trước “giờ G”, toàn ngành thủy sản đang chạy đua để hoàn thiện dữ liệu, nâng cấp năng lực kỹ thuật và chứng minh sự tuân thủ MMPA. Cơ hội vẫn còn, nhưng khoảng trống về khoa học và công nghệ cần được lấp đầy nhanh chóng nếu không muốn bị bỏ lại phía sau.

Nếu thành công, Việt Nam không chỉ giữ vững thị trường Hoa Kỳ trị giá hàng trăm triệu USD, mà còn khẳng định vị thế quốc gia có nghề cá minh bạch, bền vững và hội nhập sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu. Ngược lại, nếu chậm chân, hậu quả sẽ không chỉ là mất thị trường, mà còn là đánh mất niềm tin – tài sản vô hình nhưng vô cùng quý giá của thương hiệu thủy sản Việt Nam trên trường quốc tế.

MMPA không chỉ là một rào cản, mà là phép thử bản lĩnh để khẳng định, Việt Nam đủ năng lực bước vào kỷ nguyên nghề cá minh bạch, bền vững và toàn cầu hóa.

Oanh Thảo