Di sản tàu cổ đắm

Vùng đất đặc biệt

Không nơi nào như tỉnh Quảng Ngãi, với chiều dài bờ biển hơn 130 km nhưng đã có đến 4 vùng cửa biển Sa Cần – Vũng Quýt (Dung Quất), Bình Châu – Sa Kỳ, Cửa Đại Cổ Lũy – Thu Xà, Mỹ Á – Sa Huỳnh. Các cửa biển này là điểm cập bến của các thương thuyền của con đường tơ lụa trên biển sau chặng hải hành dài từ vùng Hàng Châu (Trung Hoa) đi xuống Biển Đông, lúc bấy giờ là biển Giao Chỉ, biển Chămpa để trao đổi hàng hóa, lấy nước ngọt rồi tiếp tục đi xuống phía nam, hoặc những thương thuyền đi từ phía nam lên cũng cập bến.

Khai quật tàu cổ đắm ở xã Bình Châu (Bình Sơn) năm 2013

Vùng biển Quảng Ngãi lúc bấy giờ nhộn nhịp thuyền buồm chở hàng hóa như gốm sứ, đồ đồng, tơ lụa, hương liệu và một số bị chìm đắm dọc ven bờ mà những năm gần đây chúng ta đã phát hiện, khai quật. Từ phía bắc vào có các vũng như Vũng Quýt, Vũng Nho Na, Vũng Thanh Thủy, Vũng Tàu là nơi các tàu thuyền đi trên biển dừng nghỉ neo đậu, đặc biệt là Vũng Tàu thuộc xã Bình Châu, từ những thập niên 90 của thế kỷ trước đã phát hiện nhiều dấu tích tàu cổ đắm.

Những con tàu cổ đắm được phát hiện

Đầu tiên là tàu cổ đắm Đá Hai – Lý Sơn. Khảo sát Lý Sơn trong thập niên 90, chúng tôi được nghe kể về một tàu cổ đắm ở địa điểm Đá Hai nằm về phía bắc đảo, có một số đá ballast giằng giữ thăng bằng trên tàu được người dân mang về nhà, đặc biệt trên tàu có hai con nghê đá được người dân mang về đặt ở các công trình tôn giáo tín ngưỡng, một con nghê đặt ở dinh Thiên Y A Na và một con đặt ở chùa Vĩnh Ân. Khảo sát tại địa điểm Đá Hai tìm thấy một bãi gốm sứ vỡ xen lẫn trong cát và san hô, có các mảnh miệng bát, tô, dĩa men trắng vẽ hoa xanh, hầu hết mang đặc điểm của gốm sứ cuối thời Minh.

Tiếp đến là tàu cổ đắm Châu Tân, phát hiện năm 1999. Vị trí tàu cổ đắm tại khu vực vùng biển Vũng Tàu thuộc xóm Châu Tân, thôn Châu Me, xã Bình Châu. Di vật tàu cổ đắm thu được có 475 hiện vật bao gồm vật dụng thủy thủ đoàn và hàng hóa chở trên tàu. Đáng chú ý trong quá trình thăm dò, khai quật phát hiện các đoạn thừng to của dây buồm bị cháy, rất nhiều đồ đồng bị cháy đen và biến dạng, đồ gốm sứ một số bị cháy đen… Như vậy, có thể xác định nguyên nhân tàu cổ đắm do bị phát hỏa và cháy. Niên đại tàu cổ khoảng năm 1573 – 1620, xác định dựa vào hai đồng tiền Vạn Lịch thông bảo thu nhặt bên trong lòng tàu cổ đắm, tiền Vạn Lịch thông bảo (1573 – 1620) đời Minh dùng để buôn bán.

Những hiện vật được phát hiện. Ảnh: Đoàn Ngọc Khôi

Vào tháng 9/2012, ngư­ dân thôn Châu Thuận Biển, xã Bình Châu đã phát hiện một số đồ gốm sứ trong tàu cổ bị đắm. Qua khai quật năm 2013, dấu tích còn lại cho thấy con tàu bị cháy trước khi chìm. Về niên đại của tàu cổ đắm có ý kiến cho rằng, các loại đồ gốm sứ thuộc thời Nguyên, như đồ celadon Long Tuyền, đặc biệt các đồng tiền tìm được, trong đó đồng tiền muộn nhất là Chí Nguyên thông bảo (1264 – 1295) thuộc thời Nguyên, thế kỷ XIII. Tuy nhiên, bên trong tàu có một số đồ gốm men nâu của các lò Phúc Kiến như các loại hũ vò có niên đại ở thế kỷ XIV, như vậy niên đại thời gian tàu cổ đắm được dựa trên niên đại muộn nhất hiện có.

Ngày 16/8/2013, một số ngư dân chuyên nghề lặn biển đã trục vớt cổ vật tàu đắm tại thôn Châu Thuận Biển, xã Bình Châu. Vị trí phát hiện tàu cổ đắm 2013 nằm cách vị trí tàu cổ đắm phát hiện năm 2012 khoảng 300m về hướng tây. Sở VH-TT&DL chủ trì, phối hợp cùng các cơ quan, chính quyền địa phương triển khai biện pháp bảo vệ, dùng lưới sắt trùm phủ lên bảo vệ xác tàu. Loại hình hiện vật bị vỡ được phát hiện gồm các loại tô, bát, dĩa vẽ hoa. Loại dĩa sứ hoa lam có đường kính 15 cm, lòng dĩa vẽ hoa lam lồng trong đường tròn, niên đại xác định ở đầu thế kỷ XVII.

Năm 2017, tại thôn Tuyết Diêm 3, xã Bình Thuận (Bình Sơn), phát hiện xác tàu cổ bị đắm, vị trí cách bờ khoảng 6 – 7m, nằm bên trong khu vực cảng Hào Hưng (Khu kinh tế Dung Quất). Năm 2019, Bảo tàng Lịch sử quốc gia đã tổ chức khai quật và phát hiện nhiều hiện vật. Niên đại tàu cổ đắm ở thế kỷ XVII thuộc thời Minh.

Ngày 17/5/2023, tại vùng biển thôn Phước Thiện, xã Bình Hải, tổ tuần tra của bộ đội biên phòng đã phát hiện một tàu của ngư dân có dấu hiệu lặn vớt cổ vật, tiến hành kiểm tra phát hiện trên tàu có 33 dĩa, 7 tô có nguồn gốc từ tàu cổ đắm. Chúng bị vùi trong lớp bùn và có hàu bám ở độ sâu khoảng 60m nước. Xác tàu cổ đắm này cần được xác thực làm rõ qua công tác thăm dò. Hàng hóa gốm sứ được chở trên tàu khả năng tàu bị chìm nhanh khi gặp bão nên hàng hóa gốm sứ còn giữ nguyên vẹn, trên thân một số đồ gốm sứ còn vết bùn và hàu bám, xác tàu vùi trong bùn. Gốm sứ thu hồi gồm đồ celadon men ngọc vẽ ám họa và vẽ ánh vàng trên men, men xanh trắng vẽ hoa lam phân ô. Đồ celadon men ngọc ám họa vẽ ánh vàng trên men rất độc đáo. Gốm sứ thu hồi có nguồn gốc sản xuất từ các lò gốm Chương Châu vùng Nam Trung Hoa có niên đại ở thế kỷ XVI – XVII thuộc thời Minh.

TS. Đoàn Ngọc Khôi

Nguồn: Báo Quảng Ngãi