Về việc xây dựng đập thủy điện Xayaburi

Có hai vấn đề kỹ thuật quan trọng nhất cho đập Xayaburi, đó là vấn đề phù sa và đường di chuyển của thủy sản (fish ladder). Nếu quan trọng hóa phù sa về đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) có nghĩa là hiện nay Việt Nam đang hưởng tài nguyên đất và chất dinh dưỡng nhờ xói mòn ở thượng lưu trôi về.

Cái gì cũng có 2 mặt của nó. Nhờ trồng rừng, có thảm thực vật, tuy phù sa về hạ lưu ít đi nhưng dòng chảy ngầm được bổ sung nhiều hơn sẽ rất hữu ích cho mùa khô. Xayabury là đập dâng, không phải hồ chứa nên khi thiết kế phải có cống xả cát để không bị bồi lấp dung tích lòng hồ sẽ ảnh hưởng đến công suất phát điện. Bản thân phù sa lơ lửng chứa nhiều chất dinh dưỡng, trọng lượng nhẹ dễ theo dòng nước chảy về xuôi.

Còn đường di chuyển của thủy sản thì đúng là có vấn đề. Thực tế ở đập Pak Mun đã minh chứng dù đã có thiết kế đường di chuyển của thủy sản nhưng "cá sông Mekong không biết leo thang!". Nghiên cứu của Ủy ban Đập thế giới (World Commission on Dams, 2000) cho biết số lượng loại cá trước khi xây đập Pak Mun là 265 loại chỉ sau 5 năm xây đập Pak Mun chỉ còn lại 96 loại và 56 loại coi như tuyệt chủng.

Tại phiên họp bất thường của Ủy ban liên hiệp thuộc Ủy hội sông Mekong (MRC-JC) ngày 19/4 tại Vientian Lào vừa qua, các nước thành viên MRC đã không tìm được tiếng nói chung về tiến trình tham vấn trước đối với dự án Xayaburi. Việt Nam đề xuất hoãn thực hiện 10 năm, Campuchia và Thái Lan yêu cầu gia hạn thời gian tham vấn vì còn những thiếu sót cần được làm rõ. Thực tế, phía Thái Lan “đã bật đèn xanh” ủng hộ Xayaburi vì vẫn cho rằng cần phải tôn trọng quyền phát triển của Lào.

Trong khi đó, phía Lào cho rằng tiến trình tham vấn trước đã kết thúc khi họ đã hoàn tất yêu cầu của MRC là đưa dự án ra tham vấn trong 6 tháng. Vì chưa thể đi đến kết luận chung, các thành viên trong Ủy ban liên hiệp MRC cùng quyết định trình vấn đề lên cấp Bộ trưởng để giải quyết.

Khách quan mà nói, Lào với GDP chỉ có khoảng 6 tỉ USD không thể "từ chối" dự án Xayaburi. Một mục tiêu rất cao thượng là phát triển kinh tế và xóa đói giảm nghèo với một lợi tức đáng kể khoảng 600 triệu USD tức là chiếm đến 10% GDP mà không chịu một rủi ro nào hết vì không phải bỏ vốn. Chúng tôi chia sẻ và tán thành quan điểm đề nghị trì hoãn xây dựng đập Xayaburi để có thể tiến hành các nghiên cứu bổ sung theo khuyến nghị của báo cáo Đánh giá Môi trường Chiến lược (SEA) của Ủy hội sông Mê Công.

Tương kính, lắng nghe ý kiến của nhau để tìm ra giải pháp hợp lý, công bằng sử dụng nguồn nước sông Mekong một cách bền vững vì quyền lợi chung của cả lưu vực là đòi hỏi chính đáng. Tuy nhiên, không có cơ sở đề nghị là phải hoãn đến 10 năm. Xin lưu ý rằng chính SEA cũng “không rõ” về ảnh hưởng của các dự án (uncertainties). Nếu trì hoãn bằng cách đưa ra thời gian "bất khả thi" mà không có luận cứ khoa học, không minh chứng bằng số liệu tin cậy thì không bao giờ đem lại hiệu quả.

Nguồn nước sông Mekong có thể thay đổi vì quyền sử dụng nguồn nước của các quốc gia thượng nguồn. Vì thế, cần phải có một kế hoạch tổng thể khai thác và phát triển Đồng bằng sông Cửu Long thật thực tế và uyển chuyển để phù hợp và thích ứng với những thay đổi có thể xảy ra. Trong trường hợp không thể ngăn cản việc Lào xây dựng Xayaburi thì giải pháp có thể là dùng đập Xayaburi như là một dự án thí điểm để nghiên cứu ảnh hưởng của cả hệ thống 12 bậc thang thủy điện ở hạ lưu sông Mekong.

Một chương trình thu thập cơ sở dữ liệu sẽ được thực hiện để thu thập dữ kiện trước và sau khi vận hành đập, nhất là các tài liệu về thủy sản, vì đây là tiêu điểm cho việc chống lại việc xây đập ở hạ lưu sông Mekong. Nếu dự án Xayaburi có ảnh hưởng không tốt thì cũng không đáng ngại lắm bởi vì sản lượng thủy sản trong vùng này chỉ vào khoảng 60.000 tấn/năm theo báo cáo nghiên cứu của Patrick Dugan tại hội thảo tham vấn về thủy điện, Vientian 22-23/9/2008.

Để chủ động, Việt Nam cần nghiên cứu đến ảnh hưởng kinh tế, xã hội, môi trường của từng dự án được đề nghị ở thượng nguồn đối với ĐBSCL và có biện pháp tốt nhất để tránh hoặc giảm thiểu thiệt hại do các dự án này mang đến. Việc nghiên cứu phải minh bạch và dựa theo tiêu chuẩn quốc tế để có thể dùng làm “bằng chứng khoa học” trong các cuộc thương thảo (hay kiện cáo, nếu cần) với các quốc gia thượng nguồn để bảo vệ quyền lợi quốc gia trong việc khai thác và phát triển lưu vực sông Mekong.

 Bởi vì theo thông lệ quốc tế, một quốc gia có quyền sử dụng nguồn tài nguyên trong lãnh thổ của mình mà không gây thiệt hại đáng kể cho các quốc gia khác. Nếu có thiệt hại đáng kể thì phải có biện pháp giảm thiểu hoặc đền bù thỏa đáng. Thí dụ như trong hiệp ước sử dụng nước sông Colorado giữa Hoa Kỳ và Mexico, hàng năm Hoa Kỳ phải xả qua biên giới Hoa Kỳ-Mexico một số lượng nước mà lưu lượng và chất lượng nước đã được ghi rõ trong hiệp ước. Vì thế, hiện nay Hoa Kỳ phải xây nhà máy lọc nước ở biên giới để tuân thủ những quy định trong hiệp ước. 

Giữa ta và Lào nếu là đối trọng giữa thiệt hại và đền bù, thì chỉ có cách đàm phán thương thảo trên cơ sở luận chứng khoa học và trên tinh thần tôn trọng lẫn nhau. Có nhiều kênh, kênh song phương và diễn đàn đa phương để đưa được thông điệp tới nhau, trong đó MRC là diễn đàn quan trọng.

Theo chúng tôi, công bằng và hợp lý ở đây không chỉ dựa trên quan điểm trách nhiệm xã hội theo luật (legal social responsibility) hay đạo đức theo công lý (ethics of justice), mà còn ở đạo đức sẻ chia (ethics of care) với các bên liên quan khác trong chuỗi giá trị của một quốc gia. Đạo đức sẻ chia không phải là viện trợ cho Lào, người anh em thiệt thòi này về tài nguyên vị trí địa lý, mà là đất nước chúng ta có thể bị thiệt thòi đôi chút để tạo điều kiện cho những người anh em trong khu vực Mekong cùng phát triển, điều mà Oxfam luôn làm khi đến với những vùng đất còn thiếu thốn.

Tô Văn Trường

Theo Nông Nghiệp Việt Nam