VASEP đề xuất giải pháp giúp thủy sản Việt thích ứng “áp lực xanh”

Báo cáo của VASEP tại Hội nghị bảo vệ môi trường trong các hoạt động thủy sản năm 2025 nêu rõ, ĐBSCL chiếm tới 95% sản lượng cá tra và 70–80% tôm cả nước. Khu vực này đang chịu tác động nặng nề của biến đổi khí hậu.

Trong khi đó, EU, Mỹ, Nhật Bản đòi hỏi sản phẩm thủy sản phải minh bạch dấu chân carbon, giảm phát thải khí nhà kính và đáp ứng chứng nhận bền vững. “Thỏa thuận Xanh EU” đang định hình các tiêu chí môi trường mới, ảnh hưởng toàn bộ từ nuôi trồng, chế biến đến bao bì, trong khi người tiêu dùng quốc tế ngày càng ưu tiên sản phẩm có chứng nhận sinh thái, bao bì tái chế và truy xuất nguồn gốc rõ ràng.

Hiện nay, doanh nghiệp còn phải thực hiện cam kết Net Zero 2050 theo Nghị định 06/2022/NĐ-CP và Quyết định 01/2022, thực hiện kiểm kê và giảm phát thải. “Xanh hóa không còn là lựa chọn, mà là điều kiện để duy trì xuất khẩu và cạnh tranh quốc tế,” Tổng thư ký VASEP Nguyễn Hoài Nam nhấn mạnh.

Ảnh: VASEP

Trong 5 năm qua, các doanh nghiệp thủy sản nước ta đã chủ động cải tiến quy trình và chuyển đổi công nghệ, hướng đến giảm phát thải. Điểm nhấn là công nghệ làm lạnh – khâu tiêu tốn điện năng lớn nhất trong chế biến thủy sản.

Khảo sát của VASEP cho thấy, 73% nhà máy lớn tại ĐBSCL đã loại bỏ HCFC-22, chuyển sang NH₃ (amoniac) – chất có chỉ số làm nóng toàn cầu bằng 0. Hơn 800 kho lạnh áp dụng NH₃ hoặc CO₂ siêu tới hạn, giúp giảm phát thải, tiết kiệm 15–20% điện năng, đồng thời tuân thủ Nghị định thư Montreal và các quy định quốc tế. Các doanh nghiệp lớn như Vĩnh Hoàn, Minh Phú, Sao Ta đã hoàn tất kiểm kê phát thải Phạm vi 1 và 2; nhiều đơn vị bắt đầu đánh giá vòng đời sản phẩm (LCA) để xác định “điểm nóng” phát thải, chủ yếu ở khâu thức ăn nuôi trồng.

Kinh tế tuần hoàn cũng phát triển mạnh: xử lý nước thải bằng chế phẩm sinh học thay hóa chất ngày càng phổ biến, hầu hết nhà máy chế biến xuất khẩu đạt chuẩn xả thải QCVN 11:2015. Ngành phụ phẩm thủy sản như collagen, gelatin, dầu cá trở thành ngành công nghiệp mới, đóng góp hàng trăm triệu USD/năm. Năng lượng tái tạo tăng trưởng khi nhiều nhà máy đầu tư điện mặt trời mái nhà, giảm phụ thuộc vào lưới điện quốc gia. Bên cạnh đó, doanh nghiệp tích cực áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế như ASC, GlobalG.A.P, BAP để đáp ứng yêu cầu chứng nhận và duy trì năng lực cạnh tranh trên thị trường xuất khẩu.

Theo ông Nam, từ năm 2021–2025, VASEP đã tham gia góp ý nhiều văn bản pháp lý như nghị định hướng dẫn Luật Bảo vệ môi trường 2020, QCVN 40 về nước thải công nghiệp, quy định tái chế bao bì, cơ chế đóng góp tài chính vào Quỹ Bảo vệ môi trường, đồng thời phổ biến các quy định mới để doanh nghiệp kịp thời tuân thủ. Trung tâm VASEP.PRO tổ chức hơn 30 khóa đào tạo về kiểm kê khí nhà kính, tiết kiệm năng lượng, ESG, tiêu chuẩn quốc tế, công nghệ xử lý nước thải, CBAM… Nhiều chương trình hỗ trợ kỹ thuật, tư vấn xanh hóa và EPR cũng được triển khai cho doanh nghiệp chế biến thủy sản.

Dù nỗ lực lớn, doanh nghiệp vẫn đối mặt nhiều khó khăn như: hơn 3.000 kho lạnh vừa và nhỏ vẫn dùng môi chất có GWP cao, thiếu khả năng tài chính để chuyển đổi; chi phí đầu tư và vận hành hệ thống xử lý nước thải cao, trong khi QCVN 40:2025 khắt khe hơn; chi phí chứng nhận tiêu chuẩn quốc tế chiếm 3–5% giá thành sản phẩm. Việt Nam chưa có bộ hệ số phát thải quốc gia cho tôm và cá tra, khiến doanh nghiệp phải dùng hệ số quốc tế thường cao hơn thực tế, bất lợi khi tính dấu chân carbon. Thiếu nhân lực kỹ thuật “xanh” cũng là thách thức lớn.

Giảm phát thải là yêu cầu đặt ra đối với ngành thủy sản trong đó cá tra. Ảnh: Trung Chánh

Để hỗ trợ doanh nghiệp giai đoạn 2026–2030, VASEP đề xuất một loạt giải pháp toàn diện, bao gồm cơ chế chính sách, dữ liệu thị trường và hỗ trợ kỹ thuật. Về cơ chế – chính sách, Hiệp hội kiến nghị xây dựng gói tín dụng “Thủy sản xanh” ưu đãi cho các dự án điện mặt trời mái nhà, xử lý nước thải và chế biến sâu phụ phẩm, đồng thời áp dụng chính sách miễn giảm thuế nhập khẩu cho thiết bị công nghệ xanh chưa sản xuất trong nước, hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận các quỹ tài chính quốc tế.

Về dữ liệu và thị trường, VASEP đề xuất xây dựng bộ hệ số phát thải quốc gia cho tôm và cá tra, tạo cơ sở chuẩn hóa tính toán phát thải, đồng thời quảng bá thương hiệu “Thủy sản Việt Nam xanh – sạch” như một lợi thế cạnh tranh quốc gia trên thị trường xuất khẩu.

Về hỗ trợ kỹ thuật, Hiệp hội nhấn mạnh việc đào tạo và cấp chứng chỉ cho đội ngũ vận hành hệ thống lạnh NH₃/CO₂ và cán bộ môi trường, chuyển giao công nghệ xử lý nước thải theo QCVN 40:2025, xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc điện tử toàn chuỗi, đồng thời thiết lập cơ chế chia sẻ dữ liệu môi trường và phát thải giữa các cơ quan quản lý và doanh nghiệp.

Ông Nguyễn Hoài Nam khẳng định, VASEP và doanh nghiệp thủy sản sẽ tiếp tục đồng hành cùng Chính phủ triển khai Đề án 911 giai đoạn 2026–2030, nâng cao nhận thức và trách nhiệm về môi trường, chủ động đầu tư công nghệ xanh, kinh tế tuần hoàn, hợp tác với tổ chức quốc tế để tiếp cận nguồn lực và kinh nghiệm. Đây cũng là con đường duy nhất để thủy sản Việt Nam giữ vững thị phần và nâng cao giá trị trên thị trường quốc tế.

Thùy Khánh