Tìm đường sống cho cá quý sông Sêrêpốk

Nguy cơ biến mất

Sự thay đổi toàn bộ hệ sinh thái trên dòng sông Sêrêpốk đã ảnh hưởng đến 201 loài cá trong khu hệ sông Mê Kông. Những loài cá di cư sinh sản đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng, trong đó có cá Mõm trâu và Rô cờ.

Ở nước ta, 2 loài cá Mõm trâu và Rô cờ phân bố trong phạm vi hẹp trên lưu vực sông Sêrêpốk, chủ yếu ở huyện Buôn Đôn và Ea Súp, tỉnh Đắk Lắk. Cá Rô cờ thường di cư theo chiều dọc từ dòng chính sông Mê Kông vào vùng ngập nước lũ trong mùa mưa và quay trở lại vào mùa khô hoặc đến các vùng nước cư trú lâu dài khác. Trong khi, cá Mõm trâu (Bangana behri) là một loài cá trong chi Bangana thuộc họ cá chép (Cyprinidae) lại ưa thích những khúc sông rộng có nhiều ghềnh, đáy đá. Trong mùa khô và những tháng đầu mùa mưa có thể bắt gặp loài cá này trên các nhánh và suối thuộc sông Sêrêpốk; đến mùa mưa, cá Mõm trâu di chuyển đến vùng nước sâu hơn và sống ở đó suốt mùa mưa.

Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản III (RIA 3) cho biết, 5 năm trở lại đây, nguồn lợi hai loài cá này sụt giảm nghiêm trọng. Nếu như sản lượng khai thác cá Rô cờ còn khoảng 200 – 300 kg/năm, trọng lượng 0,3 – 0,8 kg/con và không còn khả năng khôi phục đàn, thì cá Mõm trâu chỉ đánh bắt được 6 cá thể vào năm 2014 tại huyện Buôn Đôn, đến năm 2015 thì không bắt gặp cá thể nào. Hai năm trở lại đây, loại cá này bắt đầu xuất hiện (trọng lượng khoảng 0,2 – 0,3 kg/con), có thể do quá trình thích nghi của cá với các thủy điện ngăn dòng và đóng xả nước không theo quy luật.

Theo Sách đỏ của Liên minh Quốc tế bảo tồn thiên nhiên và tài nguyên thiên nhiên (IUCN), cá Rô cờ nằm trong danh mục với mức sẽ nguy cấp VU (Vulnerable A2ce); đến phiên bản năm 2019, IUCN đã đưa cá Mõm trâu vào danh mục các loài cá phải được bảo tồn với mức đánh giá là loài dễ bị tổn thương VU.

Khởi đầu đầy hy vọng

Xác định mức độ quan trọng trong việc bảo tồn nguồn gen và xây dựng quy trình sản xuất giống cá để tái tạo nguồn lợi hai loài cá trên trong tự nhiên, Bộ NN&PTNT đã triển khai đề tài “Bảo tồn, lưu giữ nguồn gen và giống thủy sản nước ngọt khu vực Đắk Lắk năm 2019” và Sở Khoa học và Công nghệ Đắk Lắk tổ chức “Nghiên cứu đặc điểm sinh học, thử nghiệm nuôi thuần hóa, sản xuất giống cá Rô cờ” do RIA3 thực hiện trên địa bàn TP Buôn Ma Thuột và xã Hòa Lễ (huyện Krông Bông).

Việc thực hiện đề tài gặp khá nhiều khó khăn bởi trên thế giới chưa có công trình nghiên cứu về sản xuất giống, nuôi cá Rô cờ được công bố, chủ yếu là những thông tin liên quan đến một số đặc điểm sinh học, phân bố và sinh thái. Còn với cá Mõm trâu, năm 2013, Sở Khoa học và Công nghệ Đắk Lắk đã triển khai đề tài nghiên cứu đặc tính sinh học và ứng dụng thử nghiệm sản xuất nhưng phải tạm ngưng vì không tìm được cá thể con giống. Bên cạnh đó, cá Mõm trâu cần rất nhiều ôxy nên chỉ duy trì sự sống trong thời gian ngắn sau khi đưa lên khỏi môi trường sống; do vậy cần phải tìm hiểu kỹ một số đặc điểm sinh học như phân bố, sinh thái, thức ăn của loài cá này.

Tuy nhiên, đến năm 2018, nhóm thực hiện đề tài đã đưa cá Rô cờ thu thập được về nuôi thuần hóa trong ao đất tại TP Buôn Ma Thuột và lồng bè ở xã Hòa Lễ. Sau khoảng 7 tháng, cá đạt trọng lượng 0,7 – 1 kg/con. Qua thuần hóa cho thấy, cá Rô cờ có thể ăn tốt các loại thức ăn như: Thức ăn công nghiệp, cá tạp, ngô nấu chín, rau và quả chuối. Trong suốt quá trình thuần dưỡng, cá Rô cờ ít mắc bệnh, thời gian đầu chỉ bị lở loét do tác động của quá trình đánh bắt ngoài tự nhiên và vận chuyển. Kết quả đã thuần dưỡng được 143 con, khoảng 142,5 kg. Cuối năm 2018, từ đàn cá nuôi thuần hóa, nhóm thực hiện đề tài đã lựa chọn 132 cá thể khỏe mạnh, không dị hình để xây dựng đàn cá bố mẹ. Đến tháng 6/2019, đàn cá bố mẹ đã sinh sản.

Cũng trong tháng 6/2019, đàn cá Mõm trâu 100 con, nặng 0,2 – 0,3 kg/con thu thập từ sông Sêrêpốk thuộc xã Krông Na (huyện Buôn Đôn) được vận chuyển về nuôi thuần dưỡng trong ao đất nước chảy có diện tích 800 m2 ở xã Hòa Lễ. Tỷ lệ sống của đàn cá trên sau một tháng nuôi đạt 82%. Sau 4 tháng lưu giữ, cá đạt chiều dài 23 – 34 cm, trọng lượng 0,3 – 0,5 kg/con, bắt đầu thích nghi tốt với điều kiện môi trường trong ao đất nước chảy, so với ngoài tự nhiên, tốc độ tăng trưởng của cá Mõm trâu trong môi trường nhân tạo khá chậm.

Đại diện Chi cục Thủy sản Đắk Lắk cho biết, việc hoàn thành công trình nghiên cứu, sản xuất giống cá Mõm trâu và Rô cờ đưa vào nuôi đại trà sẽ góp phần chủ động về con giống, hạn chế tình trạng đánh bắt trong tự nhiên.

Phương Ngọc