Ðâu rồi cá Mát sông Giăng ?

Nhớ cơm Mường Quạ, nhớ cá sông Giăng

Khách du lịch đi thuyền máy vào thượng nguồn sông Giăng từ bến Pha Lài – Ảnh: Minh Thư

Khi ngọn Pha Lài “nuốt” ông mặt trời, cha con ông Lô Văn Uốn, bản Thái Sơn, một trong những người nổi danh bắt cá giỏi ở Mường Quạ từ bờ sông Giăng trở về. Trong cà típ (giỏ) đeo lủng lẳng bên hông chỉ lèo tèo vài con cá nhỏ  bằng ngón tay. Ông than thở: “Từ sáng sớm hôm qua đi từ vực Văng Môn đến tận khe Lẻ tới giờ mà chỉ được mấy con cá nhỏ ni”. Trên căn nhà sàn, mế của ông là Vi Thị Thiếu đang ngồi bên bếp lửa bập bùng chờ con cháu mang thức ăn về. Thấy ông Uốn đổ ra chậu mấy con cá, miệng móm mém nhai trầu, mế buồn rầu kể: “Ngày xưa, khi anh cả Uốn còn nhỏ, tui ở nhà bắc nồi lên bếp, ông nhà tui vác chài ra ngoài bến quăng một mẻ kéo lên xách về luôn, toàn cá Mát. Nếu hai người đi thuyền độc mộc vào tận thượng nguồn trong khe Bê, khe Tàng… chỉ cần thả một cheo, sáng ra thu lưới cá Mát mắc kín phải đến hàng tạ cá. Mế Thiếu giải nghĩa cá Mát, tiếng Thái gọi là pa khinh, pa lạt meo (cá lệch – chình), pa va (cá ních). Người dân tộc  Thái thường chế biến cá thành những món ăn truyền thống như: Pa pính phé, Pa pính tộp, pa pính giảo, hò mọc pa… Mế Vi Thị Diện, ở nhà bên sang chơi cũng thêm chuyện: “Trước kia, đi làm đồng về, đàn bà ở nhà bắc nồi lên bếp, đàn ông vác chài ra sông Giăng, một lúc trở về đã có cả một oi cá đầy ăn với khầu him (một loại nếp). Mế nói: Ngày trước chủ yếu là quăng chài, thả lưới, thả đó chứ không có kích điện, nổ mìn như bây giờ. Ở vùng Mường Quạ đánh cá giỏi có ông Lang Văn Tí ở bản Kẻ Tại, ông La Thụ, ông Lô Văn Tuyên ở bản Cò Bà, ông La Bình, ông La Dương người bản Pom… Nay thì cá hiếm lắm, muốn ăn cá Mát, mấy anh con trai của tui phải đi mãi vào tận khe sâu vài hôm mới có vài gắp cá Mát mang về. Ông Lô Văn Uốn cho biết, sông Giăng là nơi sinh tụ của loài cá Mát, mình cá có từ ba đến sáu chấm đen, còn vảy cá thì mầu hồng. Cá Mát nhỏ con chỉ bằng hai ba ngón tay người lớn, con to nhất chỉ nặng từ 0,5 kg đến 0,8 kg. Cá Mát sống từng đàn ở các khe đá và nơi thác nước chảy xiết, chúng thường bơi kiếm ăn vào ban đêm. Từ chập tối trở đi cá bắt đầu theo nhau đi tìm kiếm các loại côn trùng trên mặt nước, các loại rong tảo bám vào đá nơi thác chảy. Bắt đầu từ tháng 8 Âm lịch là mùa cá Mát, cữ này khi qua các thác đầu nguồn sông Giăng, cá Mát nghiêng mình chao lượn trắng bạc. Cá Mát sông Giăng vừa lành, vừa bổ, thịt lại thơm ngon, mỡ béo ít xương. Trong ký ức tuổi thơ của mế Diện, mế Thiếu, ông Uốn, sông Giăng có rất nhiều loài cá, người lội qua sông phải rẽ cá mà đi, người xuống sông tắm từng đàn cá đến vây quanh đùa  giỡn…

Ông La Văn Yêu, già bản người dân tộc Ðan Lai ở bản Cò Phạt kể, người Ðan Lai xưa thường dùng cá Mát ăn thay cơm. Ðến bữa, mỗi người lùi một củ sắn vào bếp rồi vác chài ra sông tung một mẻ chài trên thác đã có đủ một nồi canh cá Mát và mỗi người ngồi nướng một con cá Mát ăn tươi bên bếp lửa. Lễ Tết đến hay cưới hỏi của người Ðan Lai phải có cá Mát cúng tổ tiên với bài cúng: “Năm hết Tết đến/Chúng con chỉ có/Một trành cá Mát/Một bát mật ong/Một chén rượu lạt/Dâng lên tổ tiên/Phù hộ chúng con/Ăn nên làm ra/Con suối lắm cá…”.

Và trong ký ức của mỗi người dân Mường Quạ xưa là cánh đồng màu mỡ, trù phú cho lúa trĩu bông. Nhất là loại lúa nếp Khầu Củ Pháng (lúa nếp vàng), xôi hong lên như mỡ gà trộn vào vàng óng ánh, mùi thơm ngào ngạt. Nếp xôi Khầu Cú Páng ăn kèm với cá Mát sông Giăng, ăn một lần thì nhớ mãi không quên. Vậy mới có câu thành ngữ: “Cơm Mường Quạ, cá sông Giăng”. Nhưng chuyện ấy bây giờ chỉ còn trong lời kể của người già.

Ðang dần bị tiệt chủng

Từ bến Pha Lài nơi có đập thủy lợi ngăn sông Giăng đưa nước lên tưới cho cánh đồng Mường Quạ, chúng tôi theo cha con anh La Văn Thái, bản Thái Sơn ngồi thuyền máy ngược sông Giăng đi đánh cá. Anh Thái chỉ núi Pha Lài lốm đốm giải thích: “Pha” có nghĩa là núi đá, “Lài” nghĩa là hoa văn, Pha Lài có nghĩa là núi đá có hoa văn. Từ khi có đập Pha Lài, con sông Giăng được thuần hóa, đường vào bản người Ðan Lai là Cò Phạt, bản Búng cũng bớt ghềnh thác hơn.

Anh Thái cho biết,  trước đây ông, cha mình đi đánh cá được nhiều muốn để lâu chỉ cách duy nhất là nướng khô, nay dân đi đánh cá chuyên nghiệp có đá lạnh bỏ trong thùng xốp để bảo quản. Cùng chúng tôi đi  sâu trong vùng lõi Vườn quốc gia Pù Mát đánh cá, thấy một vài tốp khác. Một ngày ròng rã tung nhiều mẻ chài, vây nhiều mẻ lưới nhưng cha con anh Thái chỉ bắt được vài con cá Mát. Anh Thái nói: Bây giờ họ toàn dùng kích điện, đánh mìn, mới hơn có người còn đầu tư cả đồ lặn, dùng súng bắn  để bắt những con cá lăng, cá lệch, ba ba… nằm sâu trong hang đá. Trời tối mịt, trở về bến Pha Lài, gặp ông Lô Văn Péng, người bản Xiềng đang nghỉ ngơi sau chuyến đi vào tận trong khe Búng trở ra. Trong bộ đồ cộc đang rét run vì lạnh, rít điếu thuốc lào xong, ông xuống nốc bưng thùng xốp đá đựng cá đổ ra sàn vào cân cho chủ quán đóng bằng bè nằm ngay ở bến đập Pha Lài. Tuy nhiên khi phân ra loại cá, chỉ có mấy lạng cá Mát, ông chặc lưỡi nói: “Tui đi từ hôm kia, dầm mưa dãi nắng, chịu đói rét mà chỉ được có chừng ni cá Mát. Dạo này cá Mát không còn nhiều, một số như cá chạch, cá bọp, cá lăng, còn cá ních, cá rầm…  thì đã tiệt chủng. Từ nhỏ tui đã theo cha, ông đi đánh cá, chỉ cần vây một đường lưới ngắn đã được một oi cá đầy. Vậy mà bây giờ không chỉ riêng cá Mát mà nhiều loài cá ngon của sông Giăng cứ ngày một hiếm. Trước đây đi thả lưới, quăng chài, người giỏi một đêm được vài yến cá, nay chỉ được một đến hai cân đã là nhiều lắm. Thấy chủ quán bè trả cho ông Péng một cân cá Mát giá 200 nghìn. Ông “Dũng sẹo”, chủ quán cho biết: Cá Mát chừ là đặc sản để phục vụ “thượng đế” là các du khách đến tham quan, du lịch và chuyển về nhập cho các nhà hàng ngoài thị trấn, về xuôi, thành đặc sản cho nên giá cả ngày một đắt mà lại quá hiếm…

Anh Vi Văn K, người bản Xiềng, một thợ đánh bắt cá chuyên nghiệp cho biết, người đi đánh bắt cá chủ yếu là người địa phương đi theo tổ, mỗi tổ từ một đến ba người, hình thức đánh bắt cũng đa dạng từ đánh bắt truyền thống như thả lưới, chài. Hiện nay, dân chuyên nghiệp chủ yếu đánh bắt cá bằng các dụng cụ hiện đại bị cấm như kích điện, nổ mìn. Theo anh K, chỉ với một bộ kích loại 24 sò, một bình điện loại 75 am-pe cũng đủ để những chú cá Lệch nặng tới 0,9 – 10 cân nằm sâu dưới đáy vực sông cũng “mò” theo dòng kích điện mà trồi lên. Quăng mìn chỉ trong mấy giây, đàn cá to nhỏ tấm mén đều nổi lềnh bềnh, người đánh bắt chỉ việc vớt cá lên thuyền.

Chúng tôi hỏi:

– Ði đánh bắt cá có ai kiểm tra, kiểm soát hay ngăn cấm gì không?

Anh không chút đắn đo, trả lời:

– Có ai hỏi, kiểm tra chi mô, cá dưới sông ai muốn vào bắt thì bắt, mà núi rừng rộng lớn thế ai kiểm tra nổi.

Nói về thực trạng nguồn cá sông Giăng, nhất là loài cá Mát đang dần bị cạn kiệt có nguy cơ tiệt chủng, Trung tá Nguyễn Trọng Vinh Ðồn trưởng Ðồn Biên phòng Môn Sơn cho biết: Thời gian qua, lực lượng biên phòng đều triển khai công tác xây dựng kế hoạch tăng cường quản lý giám sát, xử phạt những trường hợp sử dụng kích điện đánh bắt cá trái phép trên sông, suối. Hằng tháng, đồn phân công “cắm” mỗi bản một tổ, mỗi tổ sáu người tuần tra; phân công tổ công tác nghiệp vụ kết hợp chính quyền địa phương tuyên truyền về tác hại của việc đánh bắt quá mức dẫn đến tiệt chủng những loài cá quý hiếm trên sông Giăng. Ðồn trưởng Nguyễn Trọng Vinh cho biết thêm: Tuy nhiên hiện vẫn còn một số đối tượng cố ý vi phạm. Năm 2012, đồn phát hiện xử lý bảy vụ, 10 đối tượng; tịch thu sáu gam thuốc nổ, một kíp thuốc nổ và dây cháy chậm; xử phạt hơn năm triệu đồng, tịch thu tám bộ kích điện nhãn hiệu Pinaco. Bắt và xử lý một vụ, hai đối tượng mua bán, sử dụng vật liệu nổ. Trong quý I-2013, đồn bắt được hai vụ ở bản Cò Phạt, xử phạt hành chính một vụ, phạt tiền một đối tượng ở bản Yên do sử dụng kích điện đánh bắt cá.

Thực tế những ngày có mặt tại xã Môn Sơn, chúng tôi thấy, việc người dân ở vùng đệm vẫn lén lút hoặc ngang nhiên vượt qua sự kiểm soát của các nhà chức trách vào thượng nguồn sông Giăng thuộc vùng bảo vệ nghiêm ngặt của Vườn quốc gia Pù Mát để đánh bắt thủy sản bằng các loại phương tiện, trong đó có các loại phương tiện bị cấm như mìn, kích điện…, dẫn đến hậu quả là một số loài thủy sản quý hiếm gần như tiệt chủng. Không riêng các loài cá, các loài động vật hoang dã quý hiếm khác nằm trong Sách đỏ ở vùng thượng nguồn sông Giăng, mà theo phản ánh ở các vùng khác như khe Choăng, khe Thơi… cũng trong tình trạng tương tự, do bị săn bắt ráo riết đến mức gần như cạn kiệt. Ðã đến lúc các cơ quan chức năng cần có biện pháp ngăn chặn, làm rõ trách nhiệm của những người làm công tác quản lý, bảo vệ nguồn tài sản quý hiếm của quốc gia, khu vực.

Ðánh cá ở thượng nguồn sông Giăng.

Vườn quốc gia Pù Mát nằm trong khu vực sinh thái Bắc Trường Sơn. Ðây là một khu vực bảo tồn tính đa dạng sinh học đại diện cho hệ sinh thái rừng nhiệt đới và á nhiệt đới điển hình lớn nhất khu vực Bắc Trường Sơn, là nơi đã xác định có sự phân bố của nhiều loài động vật, thực vật quý hiếm, trong đó phải kể đến các loài mới được khoa học phát hiện trong những năm 90 của thế kỷ 20…

Theo kết quả điều tra của Viện Ðiều tra quy hoạch rừng năm 1992 thì Vườn quốc gia Pù Mát có 1.297 loài thực vật bậc cao, 64 loài thú, 137 loài chim, 25 loài bò sát, 15 loài lưỡng cư. Riêng về cá: Có 83 loài thuộc 56 chi, 19 họ. Năm loài nằm trong Sách đỏ Việt Nam (RBD 2007) với công thức như sau:

5 loài RBD = 4VU + 1EN. Bao gồm: bốn loài ở mức VU (sẽ nguy cấp), một loài ở mức EN (nguy cấp), tiêu biểu có các loài: cá chình, cá lăng, cá mát, cá lấu.