Thị trường cá sống – Lợi nhuận khổng lồ và cái giá môi trường

Siêu lợi nhuận

Thị trường cá sống rất phổ biến và đa dạng ở châu Á, bao gồm nuôi trồng thủy sản, thả cá phục hồi tự nhiên và đặc biệt là ngành cá cảnh, mang về hàng tỷ euro mỗi năm với hơn 2.000 loài cá cảnh được giao dịch toàn cầu. Tại châu Âu, một xu hướng mới là sử dụng cá Garra Rufa trong các spa làm sạch da, làm tăng mạnh nhu cầu loài cá này. Ở các đô thị lớn châu Á, cá và hải sản sống xuất hiện nhiều trong chợ truyền thống, trong khi ở các nước phát triển, cá sống gần như biến mất do quy định nghiêm ngặt về an toàn thực phẩm và phúc lợi động vật. Tuy nhiên, buôn bán cá, nhuyễn thể và hải sản sống vẫn diễn ra sôi động ở nhiều nơi khác.

Thị trường cá sống có quy mô lớn và giá trị kinh tế cao, nhưng khó theo dõi do dữ liệu thương mại toàn cầu còn thiếu và không minh bạch. Đặc biệt, thị trường cá rạn san hô (LRFF), gồm các loài cá mú quý hiếm có giá trị cao ở châu Á, gây lo ngại. Dù số liệu chính thức cho thấy giá trị giao dịch khoảng 300-400 triệu USD, con số thực tế có thể cao hơn nhiều khi tính cả thiệt hại sinh thái. Ước tính, một nửa số cá mú chết trước khi đến tay người tiêu dùng.

Thị trường cá và hải sản sống ở cấp độ nhà sản xuất hiện được định giá khoảng 2,8 tỷ USD, nhưng giá trị thực tế có thể cao hơn nhiều. Hồng Kông là trung tâm chính, cùng với các đầu mối lớn khác như Singapore, Trung Quốc và Đài Loan. Nguồn cung chủ yếu đến từ Indonesia, Thái Lan, Malaysia, Úc và Việt Nam. Phần lớn cá giống vẫn khai thác từ tự nhiên, làm giảm hiệu quả bảo vệ quần thể hoang dã. Hiện mô hình nuôi khép kín chỉ chiếm 15% thị phần, trong khi người nuôi vẫn gặp khó khăn với tỷ lệ chết cao, dịch bệnh và thiếu thức ăn phù hợp.

Lỗ hổng quản lý

Ngư dân – những người trực tiếp khai thác – chỉ nhận vài đô la mỗi kg cá, trong khi giá bán lẻ có thể lên tới 180 đô la mỗi con. Trung bình, mỗi tấn cá mú mang lại 6.000 đô la cho ngư dân, nhưng nhà bán lẻ có thể thu lợi gấp mười lần. Sự chênh lệch này thường được biện minh là do rủi ro trong vận chuyển và kinh doanh, nhưng thực tế, rủi ro lớn nhất lại đè lên ngư dân. Họ buộc phải dùng các phương pháp đánh bắt hủy diệt, gây tổn hại đến rạn san hô, tiêu diệt cá non và phá vỡ hệ sinh thái biển, khiến nhiều loài cá mú chưa kịp sinh sản đã bị tận diệt cùng môi trường sống và chuỗi thức ăn.

Một nguyên nhân chính gây hủy hoại môi trường biển là kỹ thuật đánh bắt bằng cyanide – hóa chất rẻ nhưng cực độc. Dù đã bị cấm ở nhiều nước như Philippines, Indonesia, phương pháp này vẫn phổ biến. Riêng tại Philippines, khoảng 170.000 kg cyanide bị tuồn ra thị trường mỗi năm, nhưng con số thực tế khó xác định. Việc kiểm soát gần như không hiệu quả do khu vực đánh bắt rộng và lực lượng thanh tra yếu kém hoặc thông đồng với ngư dân. Một giải pháp trước mắt là phát triển phương pháp kiểm tra nhanh cyanide trong nước bể nuôi cá, nhưng chỉ hiệu quả nếu người mua thực sự quan tâm. Về lâu dài, cần xây dựng hệ thống chứng nhận quốc tế “không sử dụng cyanide” để bảo vệ đại dương bền vững.

Việc dùng thuốc nổ để đánh bắt cá gây thiệt hại môi trường nghiêm trọng hơn cả cyanide. Tại khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, hơn một nửa số quốc gia, như Guam, Indonesia, Malaysia và Thái Lan, đã ghi nhận san hô bị phá hủy do hoạt động này. Phương pháp hủy diệt này còn lan sang châu Phi, gồm Tanzania và các nước ven Ấn Độ Dương. Theo Mạng lưới Giám sát rạn san hô toàn cầu, 25% rạn san hô toàn cầu đã bị hư hại, và một phần ba khác đang bị đe dọa nghiêm trọng. Tổ chức này cho rằng buôn bán cá sống là một trong những nguyên nhân chính gây ra tình trạng đáng báo động trên.

Hoạt động buôn bán cá sống vấp phải nhiều ý kiến phản đối do gây hại cho môi trường, ngược đãi động vật, làm lây lan sinh vật ngoại lai và mầm bệnh, cũng như thiếu minh bạch trong chuỗi cung ứng. Dù đã có các biện pháp quản lý như hạn ngạch, lệnh cấm, quy định xuất khẩu và giới hạn kích cỡ cá, việc kiểm soát vẫn kém hiệu quả do các khu vực khai thác thường nằm xa cơ quan chức năng. Một số tổ chức lo ngại rằng lệnh cấm toàn diện có thể phản tác dụng và ảnh hưởng đến cả ngành khai thác thông thường. Mặc dù cá sống mang lại lợi nhuận cao hơn nhiều so với cá đông lạnh, nhưng để phát triển bền vững, ngành này cần loại bỏ các phương pháp đánh bắt hủy diệt, thay vào đó là áp dụng các kỹ thuật thân thiện hơn.

Hướng đi bền vững hơn

Chuyển sang đánh bắt bằng lưới và bẫy là giải pháp hiệu quả hơn trong việc bảo vệ rạn san hô so với việc loại bỏ hoàn toàn ngành buôn bán cá sống, đồng thời được các tổ chức bảo tồn quốc tế khuyến khích từ năm 1984. Nghiên cứu cho thấy phương pháp này giúp cá sống sót tới 90%, trong khi đánh bắt bằng cyanide chỉ đạt 10%. Tuy nhiên, yếu tố quyết định vẫn là nhận thức của người tiêu dùng; nếu họ lựa chọn tiêu dùng có trách nhiệm và thay đổi thói quen ăn uống, tình trạng khai thác quá mức tài nguyên sẽ sớm chấm dứt.

Việc kiểm soát phân phối cá sống là một chiến lược bảo tồn hiệu quả, vì một số loài có nguy cơ tuyệt chủng tại nơi sinh sống bản địa hoặc thuộc danh sách bảo vệ của CITES. Đồng thời, nếu thả vào môi trường mới, chúng có thể trở thành loài xâm hại, gây mất cân bằng sinh thái hoặc lây lan mầm bệnh nguy hiểm như virus SVCV hay virus herpes ở cá Koi (KHV).

Ngành cá cảnh là một lĩnh vực kinh tế đang phát triển mạnh, với châu Âu và Mỹ là những thị trường nhập khẩu lớn nhất thế giới. Chuỗi cung ứng cá cảnh có giá trị tối thiểu khoảng 1 tỷ USD, trong khi doanh thu bán lẻ toàn cầu có thể vượt 10 tỷ USD. Thị trường chủ yếu tập trung vào cá nước ngọt, chiếm hơn 60% doanh thu. Tuy nhiên, sự phát triển của cá biển gây áp lực lên nguồn cung khi hơn 90% cá cảnh biển vẫn được khai thác từ đại dương tự nhiên thay vì nuôi trồng.

Giải pháp hiệu quả hiện nay là kết hợp phát triển chuỗi cung ứng bền vững, kiểm soát công nghệ khai thác, giám sát thương mại xuyên quốc gia và nâng cao nhận thức người tiêu dùng. Người tiêu dùng hiểu biết sẽ góp phần ngăn chặn đánh bắt hủy diệt, bảo vệ các loài hoang dã. Thị trường cá sống cần được xem xét không chỉ từ góc độ kinh tế mà còn chịu trách nhiệm sinh thái và phát triển bền vững, tránh hủy hoại đại dương lấy lợi ích ngắn hạn.

Tuấn Minh
Theo Eurofish