Xứ của Linh Ngư

Sông nước Cửu Long luôn được mẹ thiên nhiên hết lòng thương yêu và ưu ái nhiều sản vật. Sự hào sảng ấy đã tạo nên một xứ sở “trên cơm dưới cá” ; và con cá linh cũng từ đó trở thành “linh ngư”, là hồn cốt mùa nước nổi, là niềm tự hào, là vốn sinh nhai, là ký ức và văn hóa của đất và người miền Tây hồn hậu, nghĩa tình.

Sử cũ chép lại rằng, cuối thế kỷ XVIII, một hôm trên đường bôn tẩu ra biển, chúa Nguyễn Ánh dong thuyền đến ngã ba sông Vàm Nao thì bỗng dưng có bầy cá nhảy vào trong thuyền. Ngẫm điềm báo “chim sa cá nhảy” ắt có tai họa nên chúa rút lui. Sau mới biết, hôm ấy nếu không nhờ đàn cá lạ mách bảo thì chúa đã lọt vào trận địa mai phục cách đó không xa. Vậy nên sau khi lên ngôi, thống nhất giang sơn, Nguyễn Ánh đã ban cho loài cá năm xưa tên là “cá linh” để tưởng nhớ sự linh thiêng và công ơn cứu mạng.

Những người theo “nghiệp cá linh” thường nói, cá linh là loại cá hiền, chỉ ăn rong rêu và sinh vật phù du mà sống. Tuy vậy, chúng lại là loài cá rất đỗi uy tín và nghĩa tình với đất và người miền Tây. Mỗi năm, tại “bãi đẻ” ở Biển Hồ Tonlé Sap (Campuchia), những bầy trứng cá linh trôi theo dòng Mê Kông về xuôi. Trứng vừa trôi vừa nở, khi đến được sông Cửu Long thì đã thành những bầy cá con li ti bơi xuôi theo dòng phù sa nước đổ. Cá lớn dần theo quá trình “du mục”, rồi len lỏi vào khắp các kinh rạch, ruộng đồng để ăn rơm rạ mục và cặn bã ruộng đồng sau mùa thu hoạch.

Với những cư dân đồng nước miền Tây, ngoài cây lúa thì con cá đóng một vai trò hết sức quan trọng trong đời sống. Muốn dựng vợ gả chồng, cất nhà hay mua sắm đồ đạc mới, đều đợi đến mùa gặt lúa và mùa cá ra sông. Bởi chỉ ở hai mùa đó, người ta mới thu hoạch được thành quả và mớ thành quả ấy là thứ nuôi sống cả gia đình trong suốt một năm trời. Mùa cá ra sông ở miền Tây, hơn một nửa là cá linh. Khi cá linh “lên rào” cũng là lúc người ta bắt đầu mùa thu hoạch cá. Có người kể rằng, 40 năm trước, chỉ cần quăng một mẻ lưới là ngồi gỡ cá linh cả buổi trời. Chỉ cần một ít lưới, một chiếc xuồng con thì có thể sống khỏe re, nhờ vào con cá “uy tín” và linh nghiệm. Người xưa không quá bận tâm, bởi cá linh thuở ấy nhiều vô kể, họ không tính toán chi li, tính cá thì tính bằng giạ (dụng cụ để đong lúa). Vậy mà có nhà ăn nên làm ra nhờ con nước cá linh; khi mùa cá về, mỗi ngày đánh lưới được hàng ghe cá…

Mỗi lứa cá linh (phụ thuộc vào độ lớn nhỏ theo thời gian), người miền Tây sẽ có những cách chế biến phù hợp, để rồi hàng loạt món ăn ra đời, hết sức phong phú và đa dạng. Đến lứa cuối cùng, khi cá đã lớn, xương to thì người miền Tây ủ mắm cá linh để trữ ăn quanh năm. Nước mắm và mắm cá linh đặc trưng ở chỗ mang đậm hương vị phù sa và được xem là “đệ nhất” trong vương quốc mắm miền sông nước.

Thuở xưa khi chưa có điện (nhưng cá linh lại phong phú dồi dào), người ta nấu mỡ cá linh làm dầu thắp sáng. Để rồi những đứa trẻ năm xưa, giờ thành ông bà, cha mẹ, vẫn không sao quên được mùi dầu đốt và cái ánh sáng vàng đẹp đẽ nên thơ của đèn cá linh. 

Dân gian truyền rằng, cá linh rất linh tính, cứ đến ngày 10 tháng 10 âm lịch, khi con nước dần vơi là thời hạn rong chơi của cá linh kết thúc. Đó là lúc ruộng đồng đã được dọn sạch, phù sa nước nổi lắng động mỡ màu, con nước nổi bắt đầu rút dần, trả lại mặt ruộng phì nhiêu cho mùa gieo sạ tới. Con cá linh tạm biệt ruộng đồng, quay về miền cố thổ Biển Hồ. Chúng ngược dòng bơi về cội nguồn “bãi đẻ”. Khi đi, cá linh vẫn không quên dúi lại người dân miền Tây lời thề nguyện hẹn hò, năm sau sẽ quay trở lại. Và dường như từ thuở Mê Kông chảy vào đất Việt đến nay, cá linh chưa bao giờ thất hẹn! Phải chăng vì vậy mà trong tâm thức của những người dân đồng bằng, con cá linh luôn hiện diện trong ký ức như loài “linh ngư” sông nước Cửu Long. 

Cá linh ngày xưa nhiều vô kể, bởi người ta dùng lưới, dớn, lợp… những dụng cụ thưa để bắt cá. Người ta không đánh bắt tận diệt cá nhỏ. Nhưng những năm gần đây, khi mùa nước nổi thất thường và về ít hơn trước nên lượng cá cũng ít theo. Phải chăng cá linh ngày một hiếm hoi đắt đỏ là bởi con nước đổi dòng, cá linh “bội ước” về thăm Cửu Long ít hơn, hay bởi lòng người quá nhiều mưu toan gắn vào lưới điện, tận diệt cá non ngay khi chúng vừa về tới đầu nguồn?

Trải qua bao thăng trầm biến đổi của thời gian và dòng chảy Mê Kông, con cá linh không chỉ tồn tại trong truyền thuyết, mà chúng còn gắn bó với ông cha ta từ thuở khai hoang. Cá linh trở thành hồn cốt của ký ức về miền sông nước với biết bao điều nên thơ. Để rồi có đứa con xa quê, nhìn mớ cá linh bơi trong bể nước nhà hàng, chợt bao nhiêu ký ức ùa về làm lòng xao động. Chợt nghe xa xăm vọng lại lời ru của mẹ năm nào: Con cá không thờ sao gọi cá linh?