Thủy sản Việt Nam trước “vòng xoáy” phòng vệ thương mại toàn cầu

Sức ép phòng vệ thương mại phức tạp và khó lường

Tại hội thảo “Ngành thủy sản Việt Nam và khả năng thích ứng với biến động và các quy định phòng vệ thương mại trên thế giới” do Báo Điện tử Tiếng nói Việt Nam phối hợp Cục Phòng vệ thương mại (Bộ Công thương) tổ chức ngày 28/11 tại TP.HCM, nhiều chuyên gia và doanh nghiệp đồng loạt cảnh báo “chu kỳ phòng vệ mới” đang hình thành, đòi hỏi ngành phải tăng tốc thích ứng, chủ động từ sớm, từ xa.

Hội thảo về thủy sản diễn ra tại TP. HCM ngày 28/11. Ảnh: VOV

Theo bà Trần Thụy Quế Phương – Phó Tổng thư ký Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), 10 tháng đầu năm, sản lượng thủy sản vẫn tăng 3,1% với hơn 8 triệu tấn, trong đó cá đạt trên 5,7 triệu tấn, tôm hơn 1,2 triệu tấn. Kim ngạch xuất khẩu đạt 9,5 tỷ USD, tăng 16% so với cùng kỳ; riêng tháng 10 là tháng có doanh thu cao nhất từ đầu năm. Dự kiến năm 2025, xuất khẩu toàn ngành có thể cán mốc 11 tỷ USD, trong đó tôm dẫn đầu với 3,9 tỷ USD, cá tra 1,8 tỷ USD. Nhóm mực, bạch tuộc tiếp tục tăng mạnh, trái ngược với đà giảm của cá ngừ.

Nhưng phía sau những tín hiệu sáng là bức tranh thị trường với nhiều điểm nghẽn. Trung Quốc – thị trường tiêu thụ lớn nhất đang cạnh tranh ngày càng gay gắt với sự tham gia của nhiều nguồn cung giá thấp. Tại Mỹ, dù nhu cầu tăng, doanh nghiệp Việt Nam phải đối mặt hàng loạt rủi ro về thuế và các quy định khắt khe từ Đạo luật Bảo vệ động vật biển có vú (MMPA). Nhật Bản giảm sức mua vì đồng Yên yếu; EU vẫn “kẹt” vì thẻ vàng IUU, trong khi Hàn Quốc phục hồi chậm.

Theo VASEP, các cơ hội từ EVFTA, CPTPP hay xu hướng tiêu dùng sản phẩm tiện lợi đang mở ra, song thách thức lớn hơn rất nhiều: từ chi phí vận chuyển lạnh tăng cao, giá nguyên liệu biến động, thuế chống bán phá giá, đến cạnh tranh gay gắt với các nhà cung cấp trong khu vực.

Ở góc độ quản lý nhà nước, bà Nguyễn Hằng Nga – Phó Trưởng phòng Xử lý phòng vệ thương mại nước ngoài (Cục Phòng vệ thương mại) đưa ra những con số cho thấy mức độ phức tạp chưa từng có. Tính đến tháng 11/2025, hàng hóa Việt Nam đã đối mặt 298 vụ điều tra phòng vệ thương mại – mức cao kỷ lục, gấp nhiều lần so với giai đoạn trước năm 2010. Mỹ chiếm gần 30% tổng số vụ việc. Không chỉ các thị trường truyền thống như EU, Ấn Độ, Canada, Australia mà cả các thị trường mới như Nam Phi, EAEU cũng tăng cường điều tra hàng Việt.

Trong số đó, 55% là các vụ chống bán phá giá; đáng chú ý là 40 vụ điều tra chống lẩn tránh thuế – một xu hướng tăng mạnh khi nhiều nước lo ngại tình trạng gian lận xuất xứ và chuyển tải bất hợp pháp. Nguy cơ “vạ lây” là rất lớn nếu hàng hóa nước ngoài gia công tối thiểu tại Việt Nam rồi tái xuất.

Đáng lo ngại hơn, các vụ điều tra chống trợ cấp ngày càng tăng và mở rộng nội hàm, gồm cả cáo buộc “định giá thấp tiền tệ” và trợ cấp xuyên quốc gia. Điều này đặt ngành thủy sản – lĩnh vực có nhiều doanh nghiệp FDI vào nhóm rủi ro cao.

Tại Mỹ, cá tra và tôm luôn trong diện theo dõi đặc biệt. Các vụ kiện kéo dài đến 3 năm, gây tâm lý e ngại cho nhà nhập khẩu và khiến đơn hàng sụt giảm ngay lập tức. Do Mỹ chưa công nhận Việt Nam là nền kinh tế thị trường, thuế tính theo phương pháp phi thị trường càng làm doanh nghiệp bất lợi.

Ảnh minh họa. 

Phân tích sâu về ngành cá nước ngọt, bà Nguyễn Ngô Vi Tâm – Chủ tịch Ban Ngành hàng cá nước ngọt (VASEP) cho biết, cá tra tăng trưởng 9% trong 10 tháng, nhưng kim ngạch xuất khẩu sang Mỹ giảm mạnh từ tháng 8 do thay đổi thuế đối ứng. Các nhà nhập khẩu Mỹ đang thận trọng vì lượng hàng tồn kho phải chịu mức thuế mới và đang thử nghiệm mức chấp nhận của người tiêu dùng đối với giá bán cao hơn.

Theo bà Tâm, năm 2025 toàn ngành vẫn có thể tăng trưởng trên 10%, nhưng nguy cơ lớn là khả năng Mỹ áp mức thuế 20% với thủy sản. Tôm sẽ chịu tác động mạnh vì giá thành cao và phụ thuộc nguồn cung nguyên liệu bên ngoài; cá tra có lợi thế về giá nhưng lại gặp khó về sản lượng do bão lũ cuối năm. Quý I/2026 được xem là thời điểm bản lề để đánh giá mức độ phục hồi của thị trường Mỹ và khả năng điều chỉnh chiến lược sản xuất – giá thành của doanh nghiệp Việt Nam.

Giải pháp thích ứng

Để giữ vững đà phục hồi, đại diện VASEP kiến nghị Chính phủ và các bộ ngành đẩy nhanh tiến độ tháo gỡ thẻ vàng IUU; tăng cường làm việc với phía Mỹ để chứng minh mức độ tuân thủ MMPA trước hạn chót 1/1/2026. Bên cạnh đó là cơ chế hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận vốn lưu động, giảm chi phí logistics lạnh, thúc đẩy xúc tiến thương mại và cải thiện khả năng ứng phó với các vụ kiện thương mại quốc tế.

“Ngành thủy sản cần một hệ thống cảnh báo sớm về phòng vệ thương mại và đội ngũ chuyên gia pháp lý đủ mạnh để đồng hành cùng doanh nghiệp”, Phó Tổng thư ký VASEP Trần Thụy Quế Phương nhấn mạnh.

Cục trưởng Cục Phòng vệ thương mại Lương Hoàng Thái thông tin, Mỹ đang sử dụng đồng thời nhiều công cụ bảo hộ: thuế đối ứng, chống bán phá giá, các chính sách phòng vệ thương mại mới… khiến môi trường xuất khẩu ngày càng khó đoán.

Ông Thái cho biết, mức thuế đối ứng 20% là “quá cao so với giá trị thực”. Sau nỗ lực đàm phán, một số mặt hàng đã được Mỹ điều chỉnh thuế về 0%, tạo thuận lợi cho doanh nghiệp và người tiêu dùng Mỹ. Tuy nhiên, bối cảnh vẫn nhiều rủi ro khi Tòa án Tối cao Hoa Kỳ dự kiến đưa ra phán quyết vào tháng 12/2025 về việc mức thuế đối ứng có hợp hiến hay không. “Khả năng cao là phán quyết này sẽ bác bỏ mức thuế”, ông Thái cho biết.

Tuy nhiên, ngay cả khi mức thuế này bị hủy bỏ, Mỹ vẫn còn hàng loạt công cụ pháp lý khác để bảo hộ sản xuất trong nước. Vì vậy, Việt Nam cần sẵn sàng cho các tình huống tiếp theo, đặc biệt là các vụ điều tra chống bán phá giá và cáo buộc trợ cấp.

“Ngay cả những khoản hỗ trợ hợp pháp của Nhà nước cho doanh nghiệp cũng có thể bị diễn giải thành biện pháp trợ cấp. Điều này đòi hỏi chúng ta phải rà soát kỹ từ bây giờ để hạn chế rủi ro”, ông Thái lưu ý.

Theo Cục Phòng vệ thương mại, doanh nghiệp cần chủ động nâng cao năng lực tuân thủ; chuẩn hóa quy trình truy xuất nguồn gốc; minh bạch dữ liệu sản xuất; không tiếp tay cho gian lận xuất xứ và các hoạt động lẩn tránh thuế. Đa dạng hóa thị trường, tăng hiện diện tại các thị trường mới, xây dựng chiến lược giá và nguồn cung ổn định được xem là “tấm khiên” quan trọng giúp ngành thủy sản đứng vững trước vòng xoáy bảo hộ toàn cầu đang có xu hướng mạnh lên.

Các chuyên gia nhận định, thách thức lớn nhất của ngành thủy sản hiện nay không chỉ nằm ở biến động thị trường hay chi phí đầu vào tăng cao, mà là “cường độ phòng vệ thương mại” chưa từng có.

Để duy trì đà phục hồi, ngành cần đồng thời thực hiện 3 nhóm giải pháp: Gỡ thẻ vàng IUU, thúc đẩy đàm phán thuế đối ứng, tăng tiếp xúc cấp cao với Mỹ và EU; Xây dựng hệ thống cảnh báo sớm, tăng chia sẻ dữ liệu, chuẩn hóa truy xuất và tuân thủ MMPA; Minh bạch hóa sản xuất, đa dạng thị trường xuất khẩu, không tiếp tay gian lận, chủ động ứng phó rủi ro pháp lý.

Thùy Khánh