Muốn xanh phải đầu tư cho khoa học công nghệ

Tất cả đã và đang kết nối với nhau để đi cùng nhau trên hành trình đưa ngành tôm phát triển ổn định, hiệu quả, bền vững, thích ứng với biến đổi khí hậu và phù hợp với xu thế sản xuất, tiêu dùng xanh quốc tế.

Xanh hóa và vai trò chính sách

Đây là điều cần thiết, nếu không muốn nói là rất quan trọng cho mục tiêu xanh hóa ngành tôm như chủ đề của phiên hội thảo đầu tiên. Không phải đợi đến bây giờ, mà ngay từ những năm 2021, Chính phủ, Bộ NN&PTNT (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã có những văn bản chỉ đạo, hướng dẫn về phát triển thủy sản xanh. Gần đây nhất, phải kể đến Quyết định 540/QĐ-TTg, ngày 19/6/2024, về việc phê duyệt Đề án Phát triển KHCN và ứng dụng chuyển giao công nghệ thúc đẩy kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp đến năm 2030. Cùng với đó là các dự án có liên quan như: “Dự án Cải thiện hệ thống tuần hoàn nước phục vụ nuôi trồng thủy sản bền vững”; “Dự án Thúc đẩy thực hiện quản lý rừng bền vững và Bảo tồn đa dạng sinh học ở Việt Nam”; “Dự án Cộng đồng ven biển thông minh thích ứng biến đổi khí hậu tại Việt Nam”…

Trong đó, nhấn mạnh nhiệm vụ nghiên cứu, chuyển giao và đẩy mạnh ứng dụng công nghệ sản xuất thức ăn thủy sản, các sản phẩm dinh dưỡng bổ sung thức ăn thủy sản từ phụ phẩm nông nghiệp, các chế phẩm sinh học xử lý môi trường nuôi; quy trình công nghệ nuôi tuần hoàn nguồn nước, không chất thải; quy trình thu gom, xử lý tái sử dụng nước nuôi khép kín, xử lý bùn thải, nước thải trong nuôi trồng thủy sản; công nghệ tái chế, sử dụng phụ phẩm trong ngành tôm thành các sản phẩm giá trị gia tăng… Chuyển giao các công nghệ trong lĩnh vực thủy sản: Công nghệ tái chế, sử dụng phụ phẩm trong ngành sản xuất tôm (vỏ tôm, râu tôm, nước thải, bùn thải) thành các sản phẩm giá trị gia tăng như Chitin, Chitosan, Peptide, axit amin, thực phẩm (dầu tôm, bột tôm), thức ăn chăn nuôi, phân bón, năng lượng tái tạo.

Theo đại diện Công ty Cổ phần Thủy sản Minh Phú, muốn xanh hóa vùng nuôi phải thực hiện xanh hóa cả chuỗi quy trình nuôi, từ con giống cho đến chế phẩm sinh học, thức ăn, chất xử lý môi trường… Điều này đã và đang được Minh Phú triển khai thực hiện cho kết quả ban đầu khá khả quan bằng mô hình MPBio không cắt mắt tôm bố mẹ, không sử dụng clorin trong xử lý nước, nuôi với mật độ thấp… để đảm bảo sức tải môi trường. Ông Ngô Tiến Chương thuộc Tổ chức GIZ đề xuất rằng, để tạo động lực thúc đẩy phát triển bền vững ngành thủy sản cần có cơ chế, chính sách cho hợp tác công tư (PPP). Cũng theo ông Chương, chúng ta đã xác định mô hình tôm – lúa, tôm – rừng là rất phù hợp chiến lược phát triển xanh, nhưng vấn đề là muốn tăng thu nhập cho người nuôi thông qua việc tăng năng suất thì mật độ thả nuôi bao nhiều là vừa, đồng thời nếu muốn tăng mật độ thả nuôi lên thì giải pháp bổ sung thức ăn như thế nào để đảm bảo môi trường…

Con giống, thức ăn và bài toán chi phí

Một trong những thách thức lớn nhất của ngành tôm trên con đường xanh hóa hiện nay là làm sao giải được bài toán chi phí, giá thành trong nuôi tôm. Những năm gần đây, tuy ngành tôm luôn có sự tăng trưởng cả về sản lượng lẫn kim ngạch xuất khẩu, nhưng lợi nhuận của người nuôi ngày càng teo tóp lại, thậm chí nhiều hộ thua lỗ. Nguyên nhân có nhiều, nhưng theo người nuôi thì chủ yếu đến từ yếu tố con giống và môi trường. Chính con giống chất lượng không ổn định, môi trường nuôi ngày càng ô nhiễm và cùng với đó là thời tiết thất thường làm phát sinh dịch bệnh gây thiệt hại tôm nuôi. Tuy nhiên, vấn đề không hẳn như vậy, bởi vẫn có những trang trại, hộ nuôi thành công với mức lợi nhuận khá cao.

Liên quan đến vấn đề tôm giống và dịch bệnh, theo TS. Nguyễn Duy Hòa, các trại giống và farm nuôi giai đoạn gièo cần kiểm soát tốt bệnh TPD với bộ giải pháp đầy đủ, bao gồm: Acid hữu cơ phối hợp Bacillus sp đối kháng tốt Vibrio paraheamolyticus; Vitamine và nhóm chống strees; Giải độc vi khuẩn… Đồng thời sử dụng thức ăn có độ đạm cao nhưng liều lượng ít lại để rút ngắn thời gian nuôi, giảm rủi ro. Cũng có ý kiến cho rằng, đối với bệnh TPD chỉ có thể đánh chặn, bởi nếu để nó xảy ra rồi thì chỉ có nước thiệt hại vì TPD muốn phát hiện sớm cũng rất khó không khác gì chuyện 2 giờ vàng trong phòng chống bệnh đột quỵ. Mặt khác, tùy điều kiện, mục đích cụ thể mà người nuôi có thể chọn tôm giống dòng kháng bệnh hay dòng lớn nhanh để đảm bảo tính hiệu quả.

Ngành nuôi tôm tại Việt Nam đang chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ, với thức ăn đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo năng suất, giảm chi phí sản xuất, duy trì sức khỏe tôm và bảo vệ môi trường. Từ thức ăn tươi sống, thức ăn công nghiệp đến các giải pháp sinh học thân thiện môi trường, ngành thức ăn nuôi tôm đang không ngừng đổi mới để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của thị trường. Tuy nhiên, theo các diễn giả, tỷ lệ chuyển đổi thức ăn (FCR) mới là chỉ số quan trọng đánh giá thành công của một vụ nuôi. Các mô hình nuôi tôm thẻ chân trắng thâm canh theo quy trình Grofarm (2024) cho thấy FCR dao động từ 1.08 đến 1.25 – 1.45, giúp tối ưu hóa dinh dưỡng và giảm giá thành sản xuất.

Đây là vấn đề rất quan trọng, bởi theo các nhà khoa học, chỉ khoảng 26,4 – 30% tổng đạm ăn vào được tôm tích lũy để tăng trưởng, phần còn lại phục vụ hoạt động sống hoặc thải ra môi trường, gây ô nhiễm nếu không được quản lý tốt. Thức ăn thừa có thể làm gia tăng Nitơ (>60%) và Phốt-pho (>85%) trong ao nuôi. Để giải quyết vấn đề này, Grobest và các doanh nghiệp khác cho biết đang nghiên cứu các giải pháp dinh dưỡng tối ưu, sử dụng vi sinh vật đối kháng để lên men thức ăn, giảm pH và tạo acid hữu cơ, từ đó tăng khả năng tiêu hóa và miễn dịch cho tôm. Việc định lượng thức ăn tự nhiên cũng được khuyến nghị để đảm bảo mật độ nuôi phù hợp, tránh lãng phí và ô nhiễm.

Những mảnh ghép hoàn hảo

Theo đại diện Công ty DeHheus, thủy sản bền vững gồm nhiều yếu tố: Môi trường, trách nhiệm xã hội, kinh tế… Do đó, muốn giảm phát thải trong nuôi tôm cần quan tâm ngay từ các yếu tố đầu vào, bởi theo nghiên cứu các yếu tố này tạo ra đến 80% lượng phát thải trong quá trình nuôi tôm. Một trong số đó là nguồn đạm đến từ thức ăn cho tôm. Vì vậy, vị đại diện DeHeus đề xuất cần xác định trong chuỗi giá trị đạm động vật đâu là yếu tố then chốt để từ đó có giải pháp thay thế nhằm giảm nguồn đạm từ bột cá để giảm thải. Hay nói cách khác là tiến tới sản xuất thức ăn chuyên biệt cho mô hình nuôi tôm bền vững. Việc sử dụng bột côn trùng cũng là một giải pháp tốt giúp sản xuất bền vững và đạt tiêu chí xanh. “Chỉ cần thay thế một phần cân đối bột côn trùng thì sẽ có hiệu quả kinh tế. Ấn Độ là quốc gia rất tiết kiệm chi phí trong nuôi tôm nhưng người nuôi cũng đã chấp nhận sản phẩm này của chúng tôi” – đại diện một công ty đến từ Ấn độ chia sẻ.

Cũng theo vị đại diện Công ty DeHeus, vấn đề quan trọng là thúc đẩy nguồn nhân lực, phát triển cộng đồng, chuyển giao kiến thức… để thúc đẩy sự phát triển của toàn chuỗi cung ứng bền vững (điện mặt trời, xa nâng chạy bằng điện, hạn chế sử dụng bao bì nhựa, quản lý toàn bộ quy trình sản phẩm để giảm phát thải carbon. Theo đó, phải xem hợp tác xã là một mắt xích quan trọng vì từng mắc xích phải mạnh thì mới kết nối chặt chẽ, hiệu quả. Đây là bài học đắt giá từ thành công của mô hình hợp tác xã ở Hà Lan.

Công ty TNHH Khoa kỹ sinh vật Thăng Long cho rằng, vấn đề cốt lõi không chỉ ở con giống tốt mà còn phải có mô hình nuôi tốt. Liên quan đến mô hình, Công ty Uni-President đem đến mô hình 3 tốt, như là một trong những giải pháp giúp đạt tỷ lệ thành công cao, giá thành thấp, lợi nhuận sẽ cao. Với phương châm là “phòng bệnh hơn chữa bệnh”, nên dù chi phí có thể tăng thêm nhưng theo đại diện công ty này, tôm nuôi được đảm bảo an toàn hơn, tỷ lệ thành công sẽ cao hơn. Minh chứng cho nhận định trên là mô hình ao đất độ mặn thấp dù mật độ thả nuôi không cao nhưng bù lại sẽ có tỷ lệ sống cao, tôm nuôi được về cỡ lớn nên người nuôi sẽ có lợi nhuận cao, trong khi chi phí đầu tư thấp và luôn đảm bảo sức tải môi trường.

Làm thế nào để giảm nguy cơ nhiễm Vibrio là một vấn đề khá nóng được nhiều đại biểu quan tâm, bởi Vibrio rất khó kiểm soát do xuất hiện hầu hết trong môi trường tại các vùng nuôi. Chúng có nhiều chủng khác nhau, ngay cả trong một loài cũng có một vài biến thể trong quá trình tiến hóa, thích nghi, nên độc tính cũng rất khó đoán, khó phân biệt với những loài khác. Tuy nhiên, các ý kiến cũng cho rằng, Vibrio luôn có một hàm lượng cho phép trong môi trường ao nuôi và tùy tình huống mà có độ dung sai khác nhau.

Khoáng chất chỉ là một mảnh ghép nhỏ trong hệ sinh thái ao nuôi nhưng có một vai trò rất quan trọng đối với toàn bộ hệ sinh thái này, đặc biệt là giúp nâng cao hệ miễn dịch cho tôm, thúc đẩy quá trình trao đổi chất… Hạt khoáng càng mịn thì bề mặt càng lớn, càng dễ cho vi sinh vật bám vào trở thành hạt nhân của bloc, nên sự khác biệt về kích thước cũng sẽ đưa đến khác biệt về hiệu quả. Do đó, theo đại diện Công ty Khoáng Vĩnh Hảo, sử dụng khoáng chất tự nhiên giúp quản lý hệ sinh thái tài nguyên bền vững, cho hiện tại và cho cả tương lai.

Ông Trần Công Khôi – Trưởng phòng quản lý Giống và Thức ăn thủy sản (Cục Thủy sản và Kiểm ngư) cho rằng, chúng ta đã có sự chuẩn bị tốt, nên bắt nhịp rất nhanh khi các tham luận đã có sự chuẩn bị công phu đi sâu vào các vấn đề của ngành. Điểm đáng chú ý là lần này các tham luận không đi sâu vào chi tiết kỹ thuật mà đi sâu vào công nghệ, đặc biệt là công nghệ chuyển đổi số, công nghệ sinh học và các công nghệ khác có tính kết nối với nhau. Đây có thể nói là bước chuẩn bị rất tốt của ngành và Ban Tổ chức. Sắp tới, các hội nghị về giống, quản lý dịch bệnh, thức ăn, xử lý môi trường… cũng sẽ được tổ chức theo mục tiêu phục vụ sản xuất năm 2025 và giai đoạn 5 năm 2026 – 230. Như vậy chuỗi đã khá là hoàn thiện từ: Giống thức ăn, quy trình nuôi, công nghệ nuôi, môi trường nuôi, dịch bệnh và chế biến. Hy vọng chúng ta sẽ đi cùng nhau, đi xa hơn trong giai đoạn tới đưa ngành tôm phát triển ổn định, hiệu quả, bền vững thích ứng với biến đổi khí hậu và phù hợp với xu hướng phát triển xanh của thế giới.

Xuân Trường