Tôm đỏ Địa Trung Hải: Giữ biển xanh, nâng tầm giá trị

Sức ép khai thác

Hơn 20 quốc gia ven Địa Trung Hải, trong đó có 8 thành viên EU với khoảng 150 triệu dân, phụ thuộc lớn vào nguồn thủy sản, đặc biệt trong mùa cao điểm. Riêng EU, sản lượng khai thác tại khu vực này đạt trên 30.000 tấn, trong đó 20% mang tính công nghiệp. Các tàu khai thác lớn chiếm tới 85% sản lượng và 74% giá trị, tập trung vào những loài có giá trị kinh tế cao như cá ngừ vây xanh, cá cơm, cá thu, cá đối và đặc biệt là tôm đỏ biển sâu (Parapenaeus longirostris).

Ngư dân đang phân loại tôm theo kích cỡ. Ảnh: Eddi Fiegel

Tôm đỏ thường được khai thác ở độ sâu 200 – 500 m, trong khi ở tầng sâu hơn, từ 400 – 800 m, ngư dân hướng đến hai loài tôm đỏ khác là Aristaeomorpha foliacea và Aristeus antennatus. Đây là nguồn lợi chính của nghề lưới kéo tại Địa Trung Hải. Trong EU, Italia là quốc gia dẫn đầu, chiếm tới 3/4 sản lượng, với cảng Mazara del Vallo sở hữu đội tàu lưới kéo lớn nhất.

Hoạt động khai thác tôm đỏ tại Mazara del Vallo bắt đầu từ thập niên 1970 ở eo biển Sicily, giữa Sicily và Tunisia. Theo nghiên cứu của Fabio Fiorentino và cộng sự, sản lượng ban đầu được đánh giá là bền vững, nhưng từ giữa những năm 1980 đã suy giảm rõ rệt. Số liệu của CNR IRBIM cho thấy, sản lượng trung bình tại đây giảm từ 8 kg/giờ vào giữa thập niên 1970 xuống còn 3 kg/giờ vào những năm 1990, và chỉ còn 0,3 – 0,5 kg/giờ vào đầu thập niên 2020.

Trước nguy cơ cạn kiệt, các nhà khoa học giai đoạn 2000 – 2010 đã nhiều lần cảnh báo cần giảm cường lực khai thác và áp dụng ngư cụ chọn lọc. Trong khi đó, để tìm ngư trường mới, các tàu Italia từ cuối thập niên 1980 – 1990 đã mở rộng sang vùng biển Libya. Sau khi Libya mở rộng vùng bảo vệ thủy sản năm 2005 và cấm tàu Italia hoạt động, đội tàu tiếp tục vươn xa hơn sang ngoài khơi Crete, Ai Cập, Rhodes, Cyprus và Thổ Nhĩ Kỳ.

Toàn bộ tôm khai thác được cấp đông ngay trên tàu, đưa vào bờ tại các cảng Hy Lạp hoặc Cyprus, rồi vận chuyển bằng xe lạnh về Mazara del Vallo trước khi phân phối ra khắp nước Italia.

Biến phụ phẩm thành giá trị cao cấp

“Muốn tồn tại trong ngành này, chúng ta phải đổi mới”, doanh nghiệp khai thác tôm đỏ Rosso di Mazara tại Italia khẳng định. Từ định hướng đó, công ty đã hợp tác với Khoa Sinh học, Hóa học và Dược phẩm, Đại học Palermo để nghiên cứu và phát triển các sản phẩm giá trị gia tăng từ tôm đỏ.
Dự án Innovittica tập trung khai thác tối đa phụ phẩm tôm, chiết xuất những thành phần có thể ứng dụng trong dược phẩm, thực phẩm chức năng và mỹ phẩm. Mục tiêu là tận dụng toàn bộ con tôm, hạn chế tối đa lãng phí.

Một sản phẩm tiêu biểu là nước tinh chất tôm, chiết xuất từ đầu tôm và được cấp đông sâu ở -50°C ngay sau khi đánh bắt, giúp giữ trọn vẹn dưỡng chất và độ tươi. Sản phẩm được đóng gói sang trọng, có thể dùng kèm với risotto, mì ống, pizza hay nhiều món ăn khác.

Công ty còn phát triển món súp bisque cao cấp từ đầu tôm, đóng lọ thủy tinh 100 mL, bán với giá 40 euro/lọ trên website như một sản phẩm ẩm thực hạng sang. Bên cạnh tôm nguyên con cấp đông, Rosso di Mazara còn tung ra tôm bóc vỏ cấp đông, bột tôm sấy thăng hoa kết hợp thảo mộc, carpaccio tôm; đồng thời hợp tác với đối tác Đức để chiết xuất sắc tố astaxanthin từ vỏ tôm phục vụ ngành thực phẩm và dược phẩm.

Bảo vệ nguồn lợi bền vững

Nguồn lợi tôm đỏ tầng sâu hiện không còn được khai thác theo hướng bền vững. Trước thực trạng này, năm 2022, Ủy ban Nghề cá Địa Trung Hải (GFCM) đã thông qua ba kế hoạch quản lý nhiều năm cho hoạt động khai thác tại eo biển Sicily, biển Ionian và biển Levant.

Giai đoạn chuyển tiếp 2023 – 2025 áp dụng chế độ đánh bắt tạm thời, cho phép giới khoa học thu thập dữ liệu nhằm xây dựng khung quản lý dài hạn cho giai đoạn 2026 – 2030. Mục tiêu đặt ra là đưa sản lượng khai thác về mức bền vững tối đa (MSY) vào cuối năm 2030. Các biện pháp chính bao gồm: giữ nguyên công suất đội tàu ở mức năm 2019, giảm hạn ngạch 3% mỗi năm trong giai đoạn 2023 – 2025, đồng thời cấm đánh bắt liên tục 30 ngày trong khoảng thời gian từ tháng 3 đến tháng 9.

Năm 2025, Italia được phân bổ hạn ngạch tôm đỏ khổng lồ 818 tấn ở eo biển Sicily, 294 tấn tại biển Ionian và 45 tấn tại biển Levant. Với loài tôm xanh đỏ, hạn ngạch lần lượt là 95, 236 và 9 tấn cho ba khu vực trên.

Trước sức ép nguồn lợi và hạn ngạch, nhiều ngư dân đã chuyển hướng sang mô hình tích hợp dọc nhằm tối ưu giá trị từ mỗi mẻ tôm, thông qua xây dựng thương hiệu, phát triển sản phẩm giá trị gia tăng và mở rộng thị trường quốc tế.

Một trong những điển hình là Rosso di Mazara, công ty gia đình tại Mazara del Vallo, hình thành từ đầu thế kỷ 20 và hiện do hai anh em Nicola và Paolo Giacalone điều hành. Kế thừa nghề từ cha, họ phát triển đội tàu lên 6 chiếc chuyên khai thác tại eo biển Sicily và vùng biển Malta. Tôm được cấp đông, đóng gói và đưa ra thị trường dưới thương hiệu Rosso di Mazara.

Để thích ứng với nhu cầu ngày càng khắt khe, công ty đã áp dụng nhiều quy trình mới và đạt chứng nhận “Friend of the Sea”. Camera được lắp trên lưới để đảm bảo không chạm đáy biển, trong khi thiết bị loại trừ rùa biển giúp hạn chế đánh bắt ngoài ý muốn. “Chúng tôi cũng tham gia dự án TartaLife nhằm giảm tỷ lệ tử vong của rùa biển do khai thác thương mại”, ông Nicola Giacalone cho biết.

Hiện sản lượng khai thác hàng năm của công ty duy trì ổn định ở mức khoảng 100 tấn, từ năm 2023 gắn liền với hạn ngạch phân bổ theo vùng của GFCM. Sản phẩm Rosso di Mazara đã có mặt tại châu Âu, châu Á và Mỹ, trong đó mạng xã hội là kênh tiếp thị và bán hàng chủ lực.

Tại thị trường nội địa, công ty vẫn phân phối sản phẩm, song ưu tiên xuất khẩu do giá bán cao hơn và ít biến động. “Khách hàng quốc tế đánh giá cao chất lượng và giá trị gia tăng mà chúng tôi mang lại, sẵn sàng trả giá cao cho điều đó”, ông Giacalone nhấn mạnh.

Vũ Đức
(Theo Eurofish)